Có bao giờ bạn đứng trước một vùng đất, hít một hơi thật sâu và tự hỏi, điều gì làm nên “linh hồn” của nơi này không? Thật đó. Đôi khi nó là một mùi hương rất đặc trưng, như cái mùi nhựa thông hăng hăng, se se lạnh lúc 5 giờ sáng, cái mùi mà bạn biết chắc mình đang ở trên cao. Hoặc đôi khi, nó là cái vị mặn mòi, cái mùi tanh nồng của gió biển lúc chiều tà, cái mùi của tự do, của sự bao la. Mỗi mùi hương, mỗi linh hồn đó, đều đã mất hàng trăm, hàng ngàn năm để cô đọng lại.

Giờ thì chúng ta có một cuộc “hôn phối” trọng đại. Ba cái “linh hồn” riêng biệt đó, với những thói quen, những ký ức, những mùi hương rất riêng, bỗng dưng dọn về chung một nhà. Họ được kết nối lại thành một “thân thể” mới, một hình hài lớn lao hơn, vạm vỡ hơn. Và câu hỏi đầu tiên, cũng là câu hỏi nhức đầu nhất mà cả gia đình mới này phải trả lời, chính là: “Trái tim” của cái thân thể chung này… sẽ đập ở đâu?

Nghe thì có vẻ đơn giản, nhưng đây không phải là bài toán vẽ đường trên bản đồ hay cắm cái mốc tọa độ. Đây là một câu hỏi về triết lý, về cảm xúc, và quan trọng hơn, là về cái di sản mà chúng ta muốn kể lại cho con cháu mình. Cái việc chọn nơi đặt “bộ não” điều hành, cái trung tâm hành chính – chính trị ấy, nó y hệt như việc một người họa sĩ đứng trước một tấm toan trắng khổng lồ. Cái điểm ông ấy đặt nét cọ đầu tiên, cái nét cọ đó, sẽ quyết định toàn bộ bố cục, thần thái, và cả cái “vận” của bức tranh tương lai.

Chúng ta phải công bằng với nhau thế này: mỗi một vùng đất, dù là cao nguyên hay duyên hải, đều có một “trái tim” theo đúng nghĩa của nó. “Trái tim” là cái kho lưu giữ ký ức, là cuốn gia phả của cả dòng họ. Nó là nơi của di sản, của văn hóa, của những trầm tích ngàn năm. Nó có thể là một thành phố cổ kính sương mờ, một ngọn núi thiêng, hay một bãi biển mà tổ tiên ta đã đổ bộ lên đó. Đó là nơi mà chỉ cần nhắc đến tên, người ta đã thấy cả một bầu trời hoài niệm ùa về.

Và cái “trái tim” đó, nó bất khả xâm phạm. Chúng ta tuyệt đối không thể, và không bao giờ được phép, làm tổn hại đến nó. Nó phải được bảo vệ, được nâng niu, được giữ gìn như một báu vật, như cái bếp lửa thiêng trong nhà. Bởi vì nó chính là nơi định danh “chúng ta là ai”. Nó là cái neo giữ tâm hồn. Bạn thử nghĩ mà xem, bắt “trái tim” phải đi họp, phải lo chỉ tiêu GDP, phải xử lý các văn bản hành chính phức tạp… thì tội nghiệp nó quá. Chức năng của trái tim là để “yêu”, để “rung động”, để “lắng đọng”. Bắt một nhà thơ đi làm kế toán trưởng, có thể chúng ta sẽ mất đi một nhà thơ vĩ đại, mà chỉ đổi lại được một kế toán trưởng tồi. “Trái tim” cần sự tĩnh tại.

Nhưng một cơ thể sống, chỉ có “trái tim” thôi thì không đủ. Một cơ thể chỉ biết yêu, biết nhớ, mà không biết hành động, thì đó là một cơ thể mộng du. Nó cần một “bộ não” để suy nghĩ, để quyết đoán, để xử lý thông tin và để hành động. “Bộ não” và “trái tim” không nhất thiết, và có lẽ là không nên, ở cùng một chỗ. Như đã nói, trái tim cần sự tĩnh tại, nhưng “bộ não” thì ngược lại, nó cần sự “nhạy bén”, cần sự “va đập”. Nó phải được đặt ở nơi có nhiều “dây thần kinh cảm giác” nhất, nơi có thể tiếp nhận thông tin nhanh nhất, xử lý tín hiệu tốt nhất, và đưa ra quyết định kịp thời nhất.

Và đây, trong cái thân thể mới mẻ này, một hình hài kỳ vĩ trải dài từ đại ngàn, nơi khởi nguồn của những dòng sông, xuống đến tận cửa biển, nơi con sông hòa mình vào đại dương… Lần đầu tiên, cái thân thể này có đủ cả “mắt”, “tai”, và có cả “chân” để chạm vào biển lớn. Vậy thì, “bộ não” phải được đặt ở đâu để cảm nhận rõ nhất nhịp đập của thời đại? Đặt nó ở nơi chỉ nghe tiếng thông reo, hay đặt nó ở nơi nghe được cả tiếng sóng vỗ và tiếng còi tàu?

Hãy thử hình dung tỉnh mới của chúng ta như một con tàu vĩ đại. Con tàu này cần một “mỏ neo” thật vững chãi. Không có neo, tàu trôi mất, tan nát ngay. Cái mỏ neo đó chính là di sản, là vùng đất cao nguyên, là cội nguồn văn hóa, là “trái tim” của chúng ta. Nó phải được thả ở nơi sâu nhất, tĩnh nhất, an toàn nhất để giữ con tàu đứng vững trước sóng gió.

Nhưng, không một người thuyền trưởng thông thái nào lại lái tàu từ… phòng chứa neo cả. Người thuyền trưởng phải đứng trên “đài chỉ huy”. Đài chỉ huy phải được đặt ở nơi cao nhất, nơi có tầm nhìn bao quát nhất, nơi có thể thấy được chân trời, thấy được những dòng hải lưu, thấy được những con tàu container khác đang di chuyển, và thấy được cơn bão nó đang ở đâu ngoài khơi xa. “Bộ não” hành chính chính là cái “đài chỉ huy” đó.

Đặt đài chỉ huy ở phòng chứa neo, thứ duy nhất bạn thấy là dây xích và rong rêu bám quanh. Đặt nó ở mũi tàu, nơi hướng thẳng ra đại dương bao la, bạn sẽ thấy cơ hội, thấy hội nhập, và thấy cả tương lai.

Hoặc, chúng ta có thể nhìn vùng đất này như một cái cây cổ thụ. “Bộ rễ” của nó là cả một vùng cao nguyên rộng lớn, lầm lì, kiên cường bám sâu vào lòng đất mẹ. Bộ rễ ấy hút lấy tinh túy, mạch ngầm, hút lấy nước ngọt để nuôi dưỡng cả thân cây. Bộ rễ đó là vô giá, là nền tảng của mọi sự sống, là “trái tim” tĩnh tại.

Nhưng sức sống mãnh liệt của cái cây, cái mà làm cho nó “sống” thực sự, lại nằm ở “tán lá”. Tán lá là thứ phải vươn ra, phải đón lấy ánh mặt trời, phải giao thoa với khí trời, với gió, với thế giới bên ngoài. Tán lá thực hiện quá trình “quang hợp” – biến ánh sáng mặt trời thành năng lượng, thành “nhựa sống”. Trong hình hài mới này, vùng đất của chúng ta lần đầu tiên có được “tán lá” của riêng mình, cái tán lá vươn ra tận biển lớn. Đó là “cửa ngõ”, là nơi mà “dòng sông nội tại” (dòng sông của nông sản, của tài nguyên từ bộ rễ) được đổ ra “biển lớn” (biển của thương mại, của logistics, của năng lượng).

***

Vì vậy, bạn thấy đó, cuộc nói chuyện này không phải là một cuộc tranh luận xem nơi nào “hơn” nơi nào, xem “núi” hay “biển” thắng. Trời ơi, mỗi một tấc đất của quê hương đều thiêng liêng như nhau. Đây là một cuộc “hôn phối”, không phải là một cuộc “ly hôn” để tranh giành tài sản.

Vùng đất của di sản mãi mãi là báu vật, là “trái tim”, là “phòng thờ” của gia đình, là nơi để chúng ta tìm về và tự hào.

Nhưng “bộ não” của một thế kỷ mới, của một thân thể mới, phải được đặt ở nơi xứng tầm với khát vọng mới. Nó là “phòng khách”, là “văn phòng làm việc” của gia đình, nơi phải mở cửa ra để đón khách, để giao thương, để làm ăn. Một khát vọng vươn ra, một khát vọng của sự linh hoạt, của tốc độ, của sự cởi mở.

Thân thể mới này xứng đáng có cả hai: một “trái tim” sâu thẳm, tĩnh tại, an yên trên đại ngàn, và một “bộ não” nhạy bén, rực rỡ, đầy năng lượng dưới ánh mặt trời của biển. Thử thách của chúng ta không phải là chọn một bỏ một. Thử thách của chúng ta là đủ dũng cảm và đủ sáng suốt để “sắp xếp” lại căn nhà mới của mình, đặt mỗi thứ vào đúng vị trí của nó, để chúng hỗ trợ nhau, chứ không phải dẫm chân lên nhau.

Nguyễn Anh Trung