Con người đã đi bộ trên mặt trăng, giải mã được bộ gen của chính mình và kết nối toàn cầu chỉ bằng một cú nhấp chuột. Nhưng giữa những tiến bộ phi thường ấy, một câu hỏi nguyên thủy và đau đáu vẫn vang vọng qua các thế kỷ: “Tại sao các quốc gia lại gây chiến?“. Tại sao máu vẫn đổ, các thành phố vẫn hóa thành tro tàn và những thế hệ vẫn lớn lên trong bóng ma của hận thù?

Câu hỏi tại sao chúng ta, một giống loài có khả năng yêu thương và sáng tạo vô biên, lại cứ mãi sa vào vòng xoáy của sự hủy diệt, vang vọng qua mọi nền văn minh. Để tìm câu trả lời, chúng ta hãy hướng ánh mắt đến Trung Đông, nơi một trong những cuộc đối đầu phức tạp và dai dẳng nhất của thời đại giữa Iran và Israel, cuộc khủng hoảng bùng phát thành xung đột quân sự trực tiếp vào tháng 6 năm 2025 là tấm gương phản chiếu những nguyên nhân sâu xa, đa tầng đã đẩy các dân tộc vào con đường tự hủy diệt.

Câu chuyện về sự thù địch này càng trở nên bi ai hơn khi người ta lật lại những trang sử đã úa màu và phát hiện ra một di sản bị cố tình lãng quên: họ không phải lúc nào cũng là kẻ thù. Hãy quay ngược thời gian về trước năm 1979, chúng ta sẽ thấy một bức tranh hoàn toàn khác. Dưới triều đại Shah, Iran là một trong những đồng minh thân cận nhất của Israel tại Trung Đông. Họ hợp tác chặt chẽ về quân sự, kinh tế, công nghệ. Iran là một đối tác phi Ả Rập quan trọng trong chiến lược “ngoại vi” của Israel, và Israel là cầu nối để Iran tiếp cận công nghệ phương Tây. Họ là những người bạn được xây dựng trên nền tảng lợi ích chung.

Vậy, điều gì đã biến một “kỷ nguyên vàng” thành một cuộc đối đầu sinh tử? Cuộc Cách mạng Hồi giáo năm 1979 không chỉ lật đổ một chế độ, nó đã kiến tạo lại hoàn toàn linh hồn và bản sắc của cả một dân tộc. Dưới sự lãnh đạo của Ayatollah Khomeini, một hệ tư tưởng mới ra đời, xác định lại thế giới theo lăng kính bạn – thù rõ rệt. Và Israel, từ vị thế một người bạn, đã bị biến thành một biểu tượng cho tất cả những gì chế độ mới muốn chống lại: một “thực thể” ngoại lai, một “khối u” của phương Tây cắm vào giữa lòng thế giới Hồi giáo. Vũ khí mạnh nhất được sử dụng trong giai đoạn này không phải là súng đạn, mà là ngôn từ. Bằng cách phi nhân hóa đối phương, bằng cách kể đi kể lại một câu chuyện về sự thù địch không thể hòa giải, một thực tại mới đã được tạo ra. Một khi câu chuyện đó đã thấm sâu vào sách giáo khoa, vào các bài thuyết giáo, vào tâm thức của nhiều thế hệ, nó trở thành một lời tiên tri tự ứng nghiệm, biến chiến tranh từ một khả năng trở thành một điều gần như chắc chắn.

Trên cái nền của sự thù địch được kiến tạo ấy, một kiến trúc của nỗi sợ đã được dựng lên, vững chãi và chết chóc. Mỗi quốc gia, bị cầm tù trong lịch sử của chính mình, nhìn đối phương qua một lăng kính đầy biến dạng của những chấn thương quá khứ. Israel, một dân tộc được sinh ra từ tro tàn của nạn diệt chủng Holocaust, mang trong mình một nỗi ám ảnh thường trực về sự hủy diệt. Đối với họ, một Iran sở hữu vũ khí hạt nhân không chỉ là một mối đe dọa chiến lược; nó là hiện thân của cơn ác mộng tồi tệ nhất, là bóng ma của “Giải pháp cuối cùng” quay trở lại. Nỗi sợ hãi mang tính hiện sinh này đã định hình nên một học thuyết an ninh không khoan nhượng, một sự sẵn sàng tấn công phủ đầu để bóp nghẹt mọi hiểm họa từ trong trứng nước. Ở phía bên kia, Iran, một nền văn minh Ba Tư vĩ đại với một lịch sử dài bị các cường quốc bên ngoài can thiệp, lại mang một nỗi sợ khác: nỗi sợ bị lật đổ, bị mất đi chủ quyền. Từ góc nhìn của Tehran, chương trình hạt nhân và kho tên lửa đạn đạo không phải là công cụ để gây hấn, mà là tấm khiên duy nhất, là lời khẳng định đanh thép rằng thời kỳ họ phải cúi đầu đã qua. Và thế là vòng xoáy lưỡng nan về an ninh bắt đầu quay, một vũ điệu của tử thần nơi mỗi bước đi tự vệ của bên này lại bị coi là một bước leo thang khiêu khích của bên kia, đẩy cả hai đến gần hơn miệng vực thẳm.

Nỗi sợ đó lại được cộng hưởng với một động lực mạnh mẽ không kém: niềm kiêu hãnh dân tộc và cuộc đấu tranh vì danh dự. Trong cái sân khấu tàn khốc của chính trị quốc tế, việc tỏ ra yếu đuối là một lời mời gọi cho sự xâm lược. Vì vậy, mỗi hành động, mỗi lời nói đều là một phần của một vở kịch được tính toán cẩn thận nhằm trình diễn sức mạnh. Đối với Iran, việc thách thức cường quốc số một thế giới và đồng minh thân cận nhất của nước này là một hành động khẳng định vị thế, một tuyên ngôn về vai trò lãnh đạo trong thế giới Hồi giáo và là sự bảo vệ cho niềm kiêu hãnh của cuộc cách mạng. Mỗi đòn trả đũa sau khi bị tấn công không chỉ nhằm gây thiệt hại vật chất, mà còn là một thông điệp mang tính biểu tượng để khôi phục danh dự và chứng tỏ rằng họ không thể bị bắt nạt. Đối với Israel, việc duy trì ưu thế quân sự tuyệt đối và thực hiện những hành động táo bạo cũng là một cách để củng cố hình ảnh một cường quốc khu vực không thể bị thách thức, một cách để bảo vệ “năng lực răn đe” vốn là nền tảng cho sự tồn tại của họ. Cuộc đấu tranh vì danh dự này biến xung đột thành một ván bài poker đầy rủi ro, nơi cả hai bên đều không thể “úp bỏ” vì sợ mất mặt, và cứ thế đặt cược ngày càng lớn hơn bằng sinh mạng của người dân mình.

Nhưng nếu chúng ta chỉ dừng lại ở lịch sử, nỗi sợ và danh dự, chúng ta vẫn chưa chạm tới tầng sâu nhất, nơi phần lõi lạnh lẽo và mục ruỗng của bộ máy chiến tranh đang vận hành. Đây là nơi cái gọi là “lợi ích quốc gia” thường chỉ là một tấm bình phong che đậy cho lợi ích của những nhóm tinh hoa quyền lực. Chiến tranh, đối với những người lính ngoài mặt trận và những người dân trong hầm trú ẩn, là một thảm kịch. Nhưng đối với một số kẻ khác, trong những văn phòng sang trọng và những phòng họp kín, chiến tranh lại là một ngành kinh doanh béo bở. Tổ hợp công nghiệp-quân sự không chỉ bán vũ khí; nó bán nỗi sợ. Nó hưởng lợi từ một thế giới bất ổn, nơi các giải pháp cho sự mất an ninh luôn là nhiều vũ khí hơn, tinh vi hơn, từ đó lại tạo ra một môi trường còn mất an ninh hơn nữa. Tương tự, các bộ máy an ninh và tình báo khổng lồ sẽ tìm thấy lý do tồn tại và quyền lực tuyệt đối của mình trong chính tình trạng đối đầu thường trực. Kẻ thù bên ngoài trở thành một công cụ không thể thiếu để duy trì trật tự bên trong, để dập tắt những tiếng nói bất đồng, để biện minh cho việc thâu tóm các nguồn lực kinh tế. Đây chính là sự thật phũ phàng và đáng buồn nhất: con quái vật chiến tranh thường được nuôi dưỡng từ chính bên trong, bởi những kẻ tìm thấy quyền lực và lợi nhuận trong sự bất hạnh của đồng loại.

Vậy, đứng trước một chẩn đoán có vẻ vô vọng như vậy, liệu có lối thoát nào không? Hay chúng ta buộc phải chấp nhận rằng chiến tranh là một phần vĩnh viễn của thân phận con người? Câu trả lời, dù mong manh, phải là một tiếng “Không” dứt khoát. Bởi vì nếu chiến tranh là một sản phẩm được kiến tạo bởi sự sợ hãi, bởi những câu chuyện hận thù, bởi những cấu trúc quyền lực đầy vị kỷ, thì hòa bình cũng phải là một công trình được kiến tạo một cách có chủ đích, bằng sự can đảm, bằng trí tưởng tượng và bằng một quyết tâm sắt đá. Hòa bình không phải là trạng thái mặc định sẽ tự nhiên đến khi súng ngừng nổ. Hòa bình là một quá trình đấu tranh bền bỉ để xây dựng nên một thực tại khác.

Con đường kiến tạo hòa bình đó phải bắt đầu bằng bước đi cơ bản nhất: tái nhân hóa kẻ thù. Trước khi có thể tháo dỡ các đầu đạn hạt nhân, chúng ta phải tháo dỡ những định kiến và sự căm ghét trong tâm trí. Điều này đòi hỏi phải mở ra vô số những kênh đối thoại, không chỉ giữa các chính trị gia, mà giữa những con người bình thường. Giữa các nghệ sĩ, các nhà khoa học, các doanh nhân, các bà mẹ. Mục tiêu không phải để đồng ý với nhau về chính trị, mà là để nhận ra rằng ở phía bên kia bức tường cũng là những con người có cùng những hy vọng và nỗi sợ như mình. Đó là quá trình nhìn thấy khuôn mặt con người đằng sau những tấm áp phích tuyên truyền, nghe thấy tiếng nói cá nhân đằng sau những bài diễn văn hùng hổ. Đó là bước đi đầu tiên để phá vỡ vòng xoáy của sự hận thù.

Tiếp theo, phải xây dựng một kiến trúc của sự thịnh vượng chung, một tấm thảm được dệt nên bởi sự phụ thuộc lẫn nhau, để làm cho cái giá của chiến tranh trở nên đắt đỏ không thể tưởng tượng nổi. Thay vì đổ hàng tỷ đô la vào vũ khí, hãy tưởng tượng một thế giới nơi các quốc gia đầu tư vào các dự án chung về nước, năng lượng, y tế và công nghệ. Khi sự ổn định của nền kinh tế của tôi phụ thuộc vào sự thành công của bạn, và sự thịnh vượng của người dân của bạn gắn liền với sự hợp tác của tôi, thì logic của xung đột bắt đầu lung lay. Lợi ích chung sẽ trở thành liều thuốc giải độc mạnh mẽ nhất cho chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi và lợi ích của các phe nhóm hiếu chiến.

Và cuối cùng, bước đi khó khăn và sâu sắc nhất, là cùng nhau đối mặt và chữa lành những vết thương của lịch sử. Điều này đòi hỏi một sự can đảm phi thường để nhìn vào gương và thừa nhận cả những sai lầm của chính phía mình, chứ không chỉ chăm chăm kể tội đối phương. Nó đòi hỏi phải viết lại sách giáo khoa để dạy cho thế hệ trẻ một câu chuyện phức tạp hơn, đa chiều hơn, một câu chuyện về những nỗi đau chung thay vì những chiến thắng riêng. Nó có thể cần đến những ủy ban sự thật và hòa giải, không phải để trừng phạt, mà là để lắng nghe và để thấu hiểu. Đây là một hành trình dài và đau đớn, nhưng không có con đường nào khác để thoát khỏi nhà tù của quá khứ.

***

Nhân loại đang đứng ở một ngã ba đường. Chúng ta có thể tiếp tục đi theo lối mòn quen thuộc của sự nghi kỵ và bạo lực, một con đường chắc chắn sẽ dẫn đến nhiều thảm kịch hơn nữa. Hoặc chúng ta có thể dùng tất cả trí tuệ, lòng trắc ẩn và sự sáng tạo của mình để vạch ra một con đường mới. Một con đường mà ở đó, sức mạnh của một quốc gia không được đo bằng kho vũ khí, mà bằng khả năng hợp tác và chữa lành. Hòa bình không phải là một giấc mơ ngây thơ. Nó là thách thức lớn nhất, là công trình kỹ thuật vĩ đại nhất và là biểu hiện cao cả nhất của chính nhân tính. Chúng ta đã chạm tới các vì sao. Đã đến lúc chúng ta phải học cách sống trong hòa bình ngay trên hành tinh của chính mình.

Nguyễn Anh Trung