Bạn có bao giờ để ý không, cái “món” xu nịnh, tâng bốc ấy, nó giống như một chiếc áo khoác cũ kỹ, từng có thời rất được ưa chuộng, giúp người ta che đi cái lạnh của sự bất an hay cái trống rỗng của năng lực. Người ta mặc nó vào, nói những lời hoa mỹ mà có khi chính mình cũng chẳng tin, nở những nụ cười mà tim thì chẳng vui, gật đầu lia lịa như gà mổ thóc trước mặt người có quyền thế hơn. Tất cả chỉ vì mong muốn một chút ấm áp từ sự ưu ái, một bậc thang dễ dàng hơn để leo lên, hay đơn giản là một góc yên ổn để không ai để ý tới sự tồn tại có phần mờ nhạt của mình. Nó là một “vũ khí” bí mật, một “bí kíp” sinh tồn được truyền tai nhau trong những môi trường mà sự thật thà đôi khi lại là cái dại. Nhưng hình như, chiếc áo khoác ấy đang ngày càng sờn vai, bạc màu và trở nên lạc lõng giữa tủ đồ thời trang hiện đại của thế kỷ 21. Gió hình như đang thổi mạnh hơn từ những hướng khác, và con thuyền ọp ẹp của xu nịnh đang chuẩn bị cập bến… quá khứ.

Nhớ lại mà xem, cái thời mà thông tin còn như kho báu được cất giữ kỹ lưỡng, khi mà hiệu quả công việc được đo bằng cảm tính của “sếp” nhiều hơn là những con số biết nói, thì việc “rót mật vào tai” quả là một chiến lược không tồi. Trong những vương quốc nhỏ bé nơi “sếp” là mặt trời, chỉ thích nghe những lời tung hô về ánh hào quang rực rỡ của mình, thì kẻ nào dám mang mây đen của sự thật đến che khuất mặt trời ấy quả là liều lĩnh. Nói lời thẳng, góp ý chân thành ư? Dễ bị chụp cho cái mũ “tiêu cực”, “thiếu tinh thần hợp tác”, thậm chí là “ghen ăn tức ở”. Thế là, bao nhiêu người tài năng thực sự, có cái đầu biết nghĩ, có trái tim nhiệt huyết nhưng lại thiếu đi cái lưng đủ dẻo, đành ngậm ngùi đứng nhìn những kẻ chỉ có “vốn tự có” là miệng lưỡi leo lên những vị trí mà lẽ ra họ xứng đáng hơn. Đó là một mảnh đất màu mỡ cho sự giả dối nảy mầm, nơi cỏ dại xu nịnh mọc um tùm, chèn ép hết cả những đóa hoa thực tài. Nó tạo ra một thứ văn hóa độc hại, nơi người ta nhìn nhau bằng ánh mắt dò xét, nơi sự chân thành bị nghi ngờ, và lòng tin trở thành một thứ xa xỉ.

Nhưng rồi, cuộc sống vốn dĩ luôn vận động. Những làn gió mới mang tên “minh bạch” và “công nghệ” đang thổi bay những đám mây mù xưa cũ. Thử nghĩ mà xem, thời đại 4.0, thậm chí 5.0 này, làm sao mà giấu nhẹm thông tin cho được? Một cú click chuột, một dòng trạng thái, một bài đánh giá trên mạng xã hội cũng đủ sức phơi bày sự thật ra ánh sáng. Những lời khen có cánh nhưng sáo rỗng, những báo cáo thành tích được “photoshop” kỹ lưỡng giờ đây dễ dàng bị “bóc phốt” bởi vô vàn bằng chứng sống động từ chính những người trong cuộc hoặc dữ liệu không biết nói dối. Các phần mềm quản lý dự án, các hệ thống đánh giá hiệu suất công việc (KPIs, OKRs) ngày càng thông minh, chúng lạnh lùng ghi nhận kết quả dựa trên dữ liệu thực tế, chứ chẳng hề động lòng trước những lời đường mật. Khi mọi thứ dần trở nên rõ ràng, minh bạch như ban ngày, thì những chiêu trò xu nịnh tinh vi đến mấy cũng khó mà có đất diễn. Ánh sáng của sự thật đang khiến những bóng ma xu nịnh phải dần lùi bước.

Không chỉ vậy đâu, guồng quay của kinh tế thị trường cũng đang “ép” các tổ chức phải thực tế hơn. Trong cuộc đua sống còn để tồn tại và phát triển, để không bị đối thủ bỏ lại phía sau, người ta cần những “chiến binh” thực thụ, những người có khả năng giải quyết vấn đề, sáng tạo ra giá trị mới, chứ không phải những “chú hề” chỉ biết làm vui lòng ông chủ. Việc đặt niềm tin và nguồn lực vào những kẻ chỉ giỏi nói lời hay mà thiếu năng lực thực chất chẳng khác nào tự đào hố chôn mình. Thế nên, xu hướng “chiêu hiền đãi sĩ”, tìm kiếm và trọng dụng nhân tài dựa trên năng lực, kinh nghiệm và thành tích cụ thể đang ngày càng lên ngôi. Các quy trình tuyển dụng, đánh giá trở nên khắt khe và đa chiều hơn, không chỉ nhìn vào bằng cấp hay những lời tự giới thiệu bóng bẩy, mà còn đi sâu vào kỹ năng thực tế, tư duy giải quyết vấn đề và khả năng hòa nhập văn hóa một cách lành mạnh. Doanh nghiệp ngày nay cần “người làm được việc”, chứ không phải “người biết nói”.

Và bạn biết không, chính những người ở vị trí lãnh đạo cũng đang có những thay đổi đáng kể trong tư duy. Hình ảnh nhà lãnh đạo độc đoán, gia trưởng, thích được bao quanh bởi những lời tung hô sáo rỗng đang dần nhường chỗ cho những nhà lãnh đạo hiện đại, cởi mở và tự tin hơn. Họ hiểu rằng, sức mạnh thực sự của một tổ chức không nằm ở việc mọi người răm rắp tuân lệnh, mà nằm ở sự đa dạng trong tư duy, ở khả năng tranh luận thẳng thắn để tìm ra giải pháp tối ưu. Những nhà lãnh đạo thực sự bản lĩnh thường không cần đến “liều thuốc an thần” là những lời nịnh bợ để cảm thấy giá trị của mình. Ngược lại, họ đánh giá cao sự trung thực, những phản hồi mang tính xây dựng, ngay cả khi đó là những thông tin không mấy dễ chịu. Bởi họ biết, đó mới là những dữ liệu quý giá giúp họ nhìn nhận vấn đề đa chiều và đưa ra quyết định đúng đắn. Họ xây dựng một môi trường “an toàn tâm lý”, nơi nhân viên dám nói lên suy nghĩ của mình mà không sợ bị trù dập. Khi sếp thực sự lắng nghe và trân trọng sự thẳng thắn, thì “nghề” xu nịnh tự khắc sẽ mất đi khách hàng tiềm năng.

Song song đó, ý thức của người lao động cũng ngày càng được nâng cao. Đặc biệt là thế hệ trẻ, những người được tiếp cận với nhiều nguồn thông tin, nhiều giá trị sống khác nhau. Họ khao khát một môi trường làm việc công bằng, minh bạch, nơi họ được tôn trọng vì chính con người và năng lực của mình, chứ không phải vì khả năng “uốn lưỡi”. Họ cảm thấy “khó ở” và thậm chí là dị ứng với văn hóa bè phái, những màn tâng bốc lộ liễu hay sự bất công trong đánh giá. Họ sẵn sàng “dứt áo ra đi” để tìm kiếm một “bến đỗ” phù hợp hơn, nơi mà sự nỗ lực và đóng góp thực sự được ghi nhận. Sự dịch chuyển này tạo ra một áp lực không nhỏ, buộc các tổ chức phải thay đổi nếu không muốn mất đi nhân tài. Hơn nữa, xã hội nói chung cũng ngày càng “tinh mắt” hơn trong việc nhận diện và phê phán thói xu nịnh, khiến những kẻ thực hành nó ngày càng cảm thấy lạc lõng và khó được chấp nhận.

Mà ngẫm kỹ lại, bản thân việc đi xu nịnh nó cũng giống như đi trên dây vậy, đầy rủi ro và chẳng hề vững chắc. Cứ tưởng đó là con đường tắt dẫn đến thành công, nhưng thực chất lại là một lối mòn dẫn đến sự mất mát về lâu dài. Mất đi sự tôn trọng của đồng nghiệp, bị nhìn bằng ánh mắt dè chừng, khinh miệt. Mất đi sự tin tưởng, kể cả từ chính người mà mình đang cố gắng lấy lòng (nếu họ đủ tỉnh táo để nhận ra). Rồi cái “ô” che chở ấy cũng đâu có vững bền mãi mãi. Quyền lực thay đổi, vị trí đảo chiều, kẻ xu nịnh hôm qua có thể trở thành kẻ bơ vơ, thậm chí là mục tiêu “thanh trừng” của ngày hôm nay. Nhưng có lẽ, cái mất mát lớn nhất chính là đánh mất chính mình. Khi tâm trí chỉ luẩn quẩn với việc làm sao để nói lời vừa lòng người khác, làm sao để “diễn” cho tròn vai, thì còn đâu thời gian và năng lượng để học hỏi, để trau dồi, để phát triển năng lực thực sự. Lâu dần, con người trở nên trống rỗng, thiếu tự tin vào bản thân, và chỉ có thể tồn tại bằng cách bám víu vào người khác như cây tầm gửi. Một cuộc sống vay mượn, thiếu đi giá trị nội tại thực sự.

Tất nhiên, nói rằng thói xu nịnh đã hoàn toàn biến mất thì có lẽ hơi vội vàng. Nó vẫn còn ngoan cố ẩn mình đâu đó, trong những bộ máy còn chậm chạp đổi mới, trong những góc khuất của quyền lực cá nhân, hay trong những mối quan hệ mà sự cả nể và lợi ích vẫn còn chi phối. Giống như những đám cỏ dại lì lợm, nhổ đi rồi chúng vẫn có thể mọc lại nếu môi trường còn thuận lợi.

Tuy vậy, không thể phủ nhận rằng, sân chơi đang ngày càng trở nên khắc nghiệt hơn cho những kẻ chỉ biết dùng lời nói để thăng tiến. Thế giới đang ngày càng phẳng hơn, thông tin ngày càng minh bạch hơn và yêu cầu về năng lực thực chất ngày càng cao hơn. Xu nịnh, dù từng là một “nghệ thuật” sinh tồn hiệu quả trong quá khứ, giờ đây đang dần trở thành một kỹ năng lỗi thời, một chiếc vé một chiều đi vào ngõ cụt. Thay vì đầu tư vào những lời khen giả tạo, có lẽ chúng ta nên đầu tư vào việc xây dựng giá trị thực sự cho bản thân, đóng góp bằng hành động cụ thể, và nuôi dưỡng những mối quan hệ dựa trên nền tảng của sự chân thành, tôn trọng và tin tưởng lẫn nhau. Đó mới là con đường bền vững, mang lại sự thành công đích thực và sự bình yên trong tâm hồn. Có lẽ, đã đến lúc chúng ta thực sự nói lời tạm biệt với chiếc áo khoác cũ kỹ mang tên “xu nịnh” và tự tin khoác lên mình bộ trang phục của sự chính trực và năng lực. Bình minh của sự thật thà đang đến, bạn có thấy không?

Nguyễn Anh Trung