Mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong bức tranh cuộc sống hiện đại của chúng ta. Từ việc chia sẻ khoảnh khắc vui buồn trên Facebook, ngắm nhìn những bức ảnh đẹp trên Instagram, cập nhật tin tức nhanh chóng qua X (Twitter), đến việc giải trí với các video ngắn trên TikTok hay xây dựng mạng lưới công việc trên LinkedIn, chúng hiện diện gần như khắp mọi nơi. Chúng ta dùng chúng để giữ liên lạc với người thân ở xa, để học hỏi điều mới, để bày tỏ quan điểm, và đôi khi, chỉ đơn giản là để lấp đầy những khoảng thời gian trống. Sự gắn bó này khiến nhiều người tin rằng mạng xã hội sẽ mãi là một phần cố định của thế giới số. Tuy nhiên, nếu nhìn kỹ hơn, những cơn sóng ngầm của sự thay đổi đang dần xuất hiện.

Một trong những lý do lớn nhất khiến mô hình mạng xã hội hiện tại khó có thể tồn tại mãi mãi chính là cảm giác bão hòa và mệt mỏi nơi người dùng. Hãy thử nhớ lại, bạn đã bao nhiêu lần cảm thấy “ngộp thở” giữa vô vàn thông báo, bài đăng, quảng cáo liên tục đổ về? Việc phải liên tục tiếp nhận thông tin, đôi khi là những nội dung tiêu cực hoặc không cần thiết, cùng áp lực ngầm phải thể hiện một phiên bản hoàn hảo của bản thân trên mạng, đang dần bào mòn sự hứng thú ban đầu. Nhiều người bắt đầu tìm kiếm những không gian yên tĩnh hơn, những kết nối chọn lọc và thực chất hơn thay vì chạy theo số lượng bạn bè hay lượt thích ảo.

Bên cạnh đó, vấn đề quyền riêng tư và bảo mật dữ liệu ngày càng trở thành mối lo ngại lớn. Các vụ việc như Cambridge Analytica của Facebook đã gióng lên hồi chuông cảnh báo về cách thông tin cá nhân của chúng ta bị thu thập, phân tích và sử dụng, thường là cho mục đích quảng cáo nhắm mục tiêu hoặc thậm chí là các chiến dịch có ảnh hưởng chính trị. Người dùng ngày càng ý thức hơn về “dấu chân số” của mình và mong muốn có quyền kiểm soát mạnh mẽ hơn đối với dữ liệu cá nhân – một điều mà các nền tảng tập trung hiện tại thường không ưu tiên.

Một thách thức nhức nhối khác là sự lan tràn của thông tin sai lệch và tin giả. Mạng xã hội, với tốc độ lan truyền chóng mặt, vô tình trở thành mảnh đất màu mỡ cho những nội dung sai sự thật, gây hiểu lầm, kích động thù hằn và phân cực xã hội. Việc kiểm duyệt nội dung của các nền tảng vừa khó khăn về mặt kỹ thuật, vừa gây tranh cãi về tự do ngôn luận, khiến niềm tin vào thông tin trên mạng xã hội bị suy giảm đáng kể. Chẳng hạn, trong các đợt dịch bệnh hay sự kiện chính trị lớn, chúng ta dễ dàng bắt gặp những thông tin chưa kiểm chứng được chia sẻ rộng rãi, gây hoang mang hoặc định hướng dư luận sai lệch.

Không thể không nhắc đến những tác động tiêu cực đến sức khỏe tâm thần. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ giữa việc sử dụng mạng xã hội quá nhiều với các chứng lo âu, trầm cảm, cảm giác tự ti khi so sánh bản thân với người khác (đặc biệt là qua những hình ảnh được chỉnh sửa kỹ lưỡng trên Instagram), và hội chứng sợ bỏ lỡ (FOMO). Áp lực phải luôn “online”, luôn cập nhật, và nỗi sợ bị cô lập khỏi các hoạt động xã hội ảo đang ảnh hưởng không nhỏ, nhất là với giới trẻ.

Cuối cùng, chính sự phát triển không ngừng của công nghệ đang mở đường cho những hình thức kết nối mới, tiềm năng hơn. Thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR), trí tuệ nhân tạo (AI) ngày càng thông minh hơn, và công nghệ blockchain với lời hứa về sự phi tập trung đang tạo ra những khả năng tương tác mà mạng xã hội hiện tại chưa thể đáp ứng. Mô hình kinh doanh dựa chủ yếu vào quảng cáo cũng khiến các nền tảng ưu tiên những nội dung gây chú ý, giật gân để giữ chân người dùng, đôi khi đi ngược lại trải nghiệm lành mạnh và thông tin chất lượng.

Vậy, khi mạng xã hội như chúng ta biết dần lui về sau hoặc biến đổi, điều gì sẽ đến tiếp theo? Tương lai có lẽ không phải là một sự thay thế hoàn toàn, mà là một sự tiến hóa và phân mảnh, tạo ra một hệ sinh thái kết nối đa dạng hơn.

Một ứng cử viên sáng giá là Metaverse. Thay vì nhìn vào màn hình phẳng, bạn đeo kính VR và bước vào một không gian làm việc ảo, cùng đồng nghiệp tương tác với mô hình 3D của sản phẩm. Hay tham dự một buổi hòa nhạc ảo cùng bạn bè từ khắp nơi trên thế giới, cảm nhận sự hiện diện của họ qua avatar và giọng nói không gian. Metaverse hứa hẹn mang đến sự nhập vai và tương tác sâu sắc hơn, biến các hoạt động trực tuyến trở nên giống với đời thực hơn. Tuy nhiên, rào cản về chi phí thiết bị, độ phức tạp kỹ thuật và những lo ngại về việc “thoát ly thực tại” vẫn còn đó.

Một hướng đi khác tập trung giải quyết vấn đề cốt lõi về quyền riêng tư và kiểm soát dữ liệu: Mạng xã hội phi tập trung, xây dựng trên nền tảng Web3 và blockchain. Trên các nền tảng này, ví dụ như Lens Protocol hay Farcaster, người dùng thực sự sở hữu hồ sơ, nội dung và mối quan hệ của mình. Dữ liệu không nằm trong tay một công ty duy nhất. Bạn có thể mang “đồ thị xã hội” của mình đi qua các ứng dụng khác nhau mà không cần xây dựng lại từ đầu. Người sáng tạo nội dung có thể nhận được phần thưởng trực tiếp từ cộng đồng mà không bị nền tảng cắt phé quá nhiều. Đây là một sự trao quyền mạnh mẽ trở lại cho người dùng, dù rằng giao diện và trải nghiệm người dùng của các nền tảng này vẫn cần thời gian để trở nên thân thiện hơn với đại chúng.

Trí tuệ nhân tạo (AI) cũng sẽ định hình lại cách chúng ta kết nối. AI không chỉ dừng lại ở việc gợi ý nội dung. Một trợ lý AI cá nhân có thể tự động tóm tắt những tin tức quan trọng nhất từ vòng bạn bè của bạn, lọc bỏ những ồn ào không cần thiết, gợi ý những người có cùng sở thích để kết nối, hoặc thậm chí giúp bạn soạn thảo những tin nhắn phù hợp ngữ cảnh. Mạng xã hội có thể trở nên thông minh hơn, cá nhân hóa hơn và tích hợp liền mạch vào các trợ lý ảo, thay vì là một ứng dụng riêng biệt phải chủ động truy cập.

Song song đó là sự trỗi dậy của các cộng đồng chuyên biệt. Thay vì tham gia vào các “quảng trường công cộng” khổng lồ như Facebook, mọi người có xu hướng tìm đến những không gian nhỏ hơn, tập trung vào những sở thích, đam mê hoặc mục tiêu cụ thể. Ví dụ, các server Discord dành riêng cho game thủ, các diễn đàn trực tuyến cho người yêu nhiếp ảnh, các nhóm Substack quy tụ những người quan tâm đến một chủ đề chuyên sâu, hay các ứng dụng như Strava cho cộng đồng chạy bộ và đạp xe. Những nơi này mang lại kết nối sâu sắc hơn, ít nhiễu loạn hơn và có tính cộng đồng cao hơn.

Xa hơn nữa, chúng ta có thể hình dung về những ý tưởng mang tính cách mạng hơn. Công nghệ xúc giác và khứu giác có thể được tích hợp vào thế giới ảo, cho phép bạn “cảm nhận” cái bắt tay từ xa hay “ngửi” mùi hương của một địa điểm được chia sẻ. Các nền tảng hành động tập thể sử dụng AI để điều phối con người giải quyết các vấn đề chung hiệu quả hơn. Hay những mạng lưới tạm thời chỉ hình thành khi có cùng ngữ cảnh (ví dụ, những người cùng tham dự một sự kiện) và tự động biến mất sau đó, giảm bớt gánh nặng quản lý các mối quan hệ số. Thậm chí là di sản số, nơi AI được huấn luyện từ dữ liệu của một người, cho phép thế hệ sau tương tác và học hỏi từ “phiên bản số” của họ sau khi họ qua đời.

***

Vậy, mạng xã hội hiện tại sẽ tồn tại đến khi nào? Thật khó để đưa ra một mốc thời gian chính xác. Có thể trong vòng 5, 10 hay 15 năm tới, chúng ta sẽ chứng kiến sự suy giảm ảnh hưởng của các nền tảng khổng lồ hiện tại khi những hạn chế của chúng ngày càng rõ rệt và các công nghệ thay thế trở nên đủ trưởng thành. Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhớ là nhu cầu kết nối của con người là vĩnh cửu. Nó sẽ không biến mất, chỉ là hình thức biểu hiện của nó sẽ thay đổi. Mạng xã hội sẽ không “chết”, mà nó sẽ biến đổi, phân hóa và tích hợp vào đời sống theo những cách mới. Các nền tảng hiện tại buộc phải thích nghi, đổi mới, hoặc chấp nhận lùi dần về phía sau.

Tựu trung lại, chúng ta đang đứng trước một kỷ nguyên mới của kết nối số. Thay vì một đế chế độc tôn, tương lai có thể là một hệ sinh thái đa dạng gồm Metaverse nhập vai, mạng lưới phi tập trung trao quyền, các cộng đồng chuyên biệt và sự tích hợp thông minh của AI vào cuộc sống. Hành trình này đầy hứa hẹn nhưng cũng đặt ra nhiều câu hỏi về đạo đức, quyền riêng tư và bản chất của mối quan hệ giữa người với người trong thế giới ngày càng số hóa. Việc định hình một tương lai kết nối lành mạnh, ý nghĩa và nhân văn phụ thuộc vào những lựa chọn của chúng ta ngày hôm nay.

Nguyễn Anh Trung