Nền công vụ quốc gia, tựa như hệ tuần hoàn nuôi dưỡng cơ thể đất nước, đóng vai trò thiết yếu trong việc vận hành bộ máy nhà nước và phụng sự nhân dân. Sức sống của nền công vụ ấy phụ thuộc vào chất lượng, năng lực và tâm huyết của đội ngũ công chức, viên chức. Trong hành trình xây dựng và phát triển đội ngũ này, kỳ thi nâng ngạch đã tồn tại như một cơ chế quen thuộc, một “cửa ải” được kỳ vọng sẽ đảm bảo sự công bằng và lựa chọn những người xứng đáng cho những trọng trách cao hơn. Thế nhưng, qua lăng kính thời gian và thực tiễn, liệu “cửa ải” này có còn phù hợp, hay đã vô tình trở thành một rào cản trên con đường hướng tới một nền công vụ thực sự hiện đại, năng động và hiệu quả?

Không thể phủ nhận những ý định tốt đẹp ban đầu khi kỳ thi nâng ngạch được thiết lập: tạo một sân chơi bình đẳng, chuẩn hóa kiến thức nền tảng về quản lý nhà nước, pháp luật. Đó là một nỗ lực đáng ghi nhận nhằm đảm bảo những người nắm giữ vị trí cao hơn có một mặt bằng hiểu biết chung. Tuy nhiên, thực tế lại vẽ nên một bức tranh phức tạp hơn, nơi những mục tiêu tốt đẹp ấy dường như đang dần lạc nhịp với yêu cầu của thời đại. Kỳ thi, với áp lực về điểm số và tính chất hàn lâm, đã vô hình trung đẩy nhiều công chức vào guồng quay “luyện thi”, tập trung vào việc ghi nhớ máy móc các văn bản, quy định thay vì trau dồi những kỹ năng sống còn trong công việc thực tế. Kết quả là, chúng ta có thể chọn được những người giỏi thuộc bài, nhưng chưa chắc đã là những người giỏi giải quyết vấn đề, giỏi lãnh đạo, hay thực sự tâm huyết với sự nghiệp chung. Thành tích trong phòng thi đôi khi trở thành một tấm màn che mờ đi năng lực thực chất, và sự thành công trong kỳ thi chưa hẳn đã đồng nghĩa với sự thành công trong công việc sau này.

Vượt ra ngoài những kiến thức sách vở có thể kiểm tra trên giấy, một vị trí công việc ở ngạch cao hơn đòi hỏi một tổ hợp năng lực đa dạng và tinh tế hơn nhiều. Đó là khả năng nhìn xa trông rộng, đưa ra quyết định trong những tình huống phức tạp, là kỹ năng dẫn dắt, truyền cảm hứng cho đội ngũ, là trí tuệ cảm xúc để thấu hiểu và kết nối con người, là sự nhạy bén để nắm bắt cơ hội đổi mới. Làm sao một bài thi trắc nghiệm hay tự luận có thể đo lường được chiều sâu của tư duy chiến lược, sự linh hoạt trong ứng phó, hay ngọn lửa nhiệt huyết trong tim một người cán bộ? Kỳ thi hiện tại, dù cố gắng cải tiến, vẫn khó lòng chạm tới những phẩm chất vô hình nhưng lại mang tính quyết định này. Nó cũng vô tình bỏ lỡ việc đánh giá và khuyến khích văn hóa đổi mới sáng tạo – yếu tố then chốt cho sự phát triển trong kỷ nguyên số. Khi sự an toàn trong việc tuân thủ quy trình cũ được “thưởng” bằng việc dễ ôn thi hơn, liệu còn mấy ai dám mạnh dạn đề xuất những ý tưởng đột phá, chấp nhận rủi ro có tính toán để mang lại hiệu quả vượt trội?

Không chỉ dừng lại ở đó, việc duy trì các kỳ thi nâng ngạch còn đi kèm với những chi phí không hề nhỏ, cả hữu hình và vô hình. Nguồn lực đáng kể của nhà nước và xã hội – từ kinh phí tổ chức, ra đề, chấm thi đến thời gian, công sức, tiền bạc mà hàng ngàn công chức đổ vào việc ôn luyện – lẽ ra có thể được đầu tư hiệu quả hơn cho các hoạt động đào tạo thực chất, cải thiện môi trường làm việc hay ứng dụng công nghệ. Quan trọng hơn, áp lực thi cử tạo ra một bầu không khí căng thẳng, thậm chí tiêu cực, nơi tâm lý “học để thi” lấn át động lực cống hiến và phát triển bản thân một cách toàn diện. Đâu đó, những tài năng thực sự, những người miệt mài làm việc hiệu quả nhưng không giỏi đối phó với các kỳ thi chuẩn hóa, có thể cảm thấy nản lòng và mất đi cơ hội phát triển xứng đáng.

Vậy, đâu là con đường phía trước? Việc loại bỏ kỳ thi nâng ngạch không đồng nghĩa với sự dễ dãi hay hạ thấp tiêu chuẩn. Ngược lại, đó là cơ hội để chúng ta xây dựng một hệ thống đánh giá và phát triển công chức toàn diện, thực chất và phù hợp hơn với xu thế quản trị nhân lực hiện đại. Đó là một hệ thống nơi hiệu quả công việc thực tế trở thành viên đá tảng. Việc đánh giá định kỳ, dựa trên các tiêu chí rõ ràng, đo lường được (KPI), kết hợp phản hồi đa chiều từ cấp trên, đồng nghiệp, cấp dưới và cả người dân, doanh nghiệp sẽ phản ánh chân thực nhất năng lực và đóng góp của mỗi cá nhân.

Song song đó, việc xây dựng và áp dụng khung năng lực cho từng vị trí việc làm sẽ định hình rõ những kiến thức, kỹ năng, thái độ cần thiết. Thay vì một kỳ thi duy nhất, năng lực có thể được đánh giá thông qua nhiều phương pháp đa dạng: phỏng vấn sâu dựa trên hành vi, giải quyết các tình huống giả định thực tế, hay đánh giá 360 độ để có cái nhìn đa chiều về kỹ năng mềm, trí tuệ cảm xúc và khả năng lãnh đạo phục vụ – những phẩm chất mà kỳ thi truyền thống thường bỏ lỡ.

Một ý tưởng đầy hứa hẹn là xây dựng “Hồ sơ năng lực động” trên nền tảng số cho mỗi công chức. Đây không chỉ là nơi lưu trữ bằng cấp, mà còn là một bức tranh sống động, liên tục cập nhật về quá trình công tác: từ kết quả đánh giá hiệu quả công việc, các kỹ năng mới được tích lũy, những dự án đã tham gia và đóng góp cụ thể, các sáng kiến được ghi nhận, cho đến phản hồi từ những người xung quanh. Hồ sơ này sẽ là cơ sở dữ liệu quý giá, minh bạch và cập nhật, giúp lãnh đạo đưa ra quyết định đề bạt, quy hoạch một cách chính xác và công tâm hơn nhiều so với kết quả của một kỳ thi mang tính thời điểm.

Đồng thời, cần trao quyền mạnh mẽ hơn cho người đứng đầu các cơ quan, đơn vị trong việc đánh giá, lựa chọn và phát triển đội ngũ của mình. Họ là những người gần gũi, hiểu rõ nhất năng lực, phẩm chất và sự phù hợp của từng cá nhân. Tất nhiên, trao quyền phải đi đôi với trách nhiệm giải trình cao và một cơ chế giám sát chéo chặt chẽ, minh bạch (thông qua các hội đồng đánh giá độc lập, công khai quy trình, kiểm tra hậu bổ nhiệm) để đảm bảo sự công bằng và ngăn chặn tiêu cực, cục bộ.

Việc chuyển đổi sang mô hình đánh giá mới này hứa hẹn mang lại những lợi ích to lớn. Nó sẽ giải phóng công chức khỏi áp lực thi cử hình thức, tạo động lực để họ tập trung vào công việc chuyên môn, vào việc học hỏi và đổi mới không ngừng. Nguồn lực sẽ được sử dụng hiệu quả hơn cho đào tạo thực chất và cải thiện môi trường làm việc. Quan trọng nhất, chúng ta sẽ có cơ hội tốt hơn để lựa chọn và phát triển những nhà lãnh đạo, những chuyên gia thực tài, có đủ tâm và tầm, những người có khả năng dẫn dắt sự thay đổi, thúc đẩy hợp tác liên ngành và giải quyết những vấn đề phức tạp của đất nước.

Hành trình làm mới nền công vụ đòi hỏi sự dũng cảm để thay đổi những lối mòn đã cũ. Việc từ bỏ kỳ thi nâng ngạch không phải là hạ thấp chuẩn mực, mà là nâng cao tính thực chất, hướng tới một hệ thống đánh giá công bằng, hiệu quả và khoa học hơn. Đã đến lúc chúng ta kiến tạo một môi trường nơi năng lực thực sự được ghi nhận, sự cống hiến được trân trọng và mỗi công chức đều có cơ hội phát triển tối đa tiềm năng của mình, góp phần xây dựng một nền hành chính liêm chính, kiến tạo, phục vụ ngày càng tốt hơn lợi ích của quốc gia và Nhân dân.

Nguyễn Anh Trung