Trái thanh long, với vẻ ngoài hồng tím hay đỏ rực rỡ, ruột trắng hoặc đỏ điểm xuyết hạt đen nhỏ xinh, từ lâu đã trở thành một hình ảnh quen thuộc trên mảnh đất Việt Nam. Không chỉ đẹp mắt, thanh long còn mang hương vị thanh mát, ngọt lành, là thức quà giải nhiệt yêu thích của nhiều người. Quan trọng hơn, cây thanh long đã trở thành nguồn sống, niềm hy vọng của biết bao gia đình nông dân, đặc biệt là ở các tỉnh Bình Thuận, Tiền Giang, Long An. Việt Nam mình tự hào là nước trồng và xuất khẩu thanh long nhiều nhất thế giới. Thế nhưng, đằng sau niềm tự hào ấy là cả một nỗi trăn trở lớn: làm sao để trái thanh long đi xa hơn, bán được giá tốt và ổn định, để người nông dân không còn thấp thỏm lo âu mỗi khi vào vụ. Đó là một bài toán khó, cần chúng ta cùng nhau tìm lời giải.

Niềm vui và nỗi lo

Nhìn lại chặng đường đã qua, ngành hàng thanh long Việt Nam đã có những bước tiến dài. Diện tích trồng ngày càng mở rộng, kỹ thuật “chong đèn” giúp bà con mình có thanh long thu hoạch gần như quanh năm, sản lượng tăng lên đáng kể. Niềm vui là thế, nhưng nỗi lo cũng không ít.

Thị trường xuất khẩu của chúng ta vẫn còn phụ thuộc quá nhiều vào người bạn láng giềng Trung Quốc. Phần lớn thanh long được bán qua các con đường biên mậu, tiểu ngạch. Cách làm này tuy nhanh gọn nhưng lại tiềm ẩn nhiều rủi ro. Chỉ cần một thay đổi nhỏ trong chính sách nhập khẩu hay kiểm dịch của bạn là hàng hóa có thể ùn ứ, giá cả lao dốc không phanh. Bà con nông dân lại là người chịu thiệt thòi nhất.

Trong khi đó, việc đưa thanh long vào các thị trường khó tính hơn như Mỹ, châu Âu, Nhật Bản, Úc… dù đã có cố gắng nhưng vẫn còn hạn chế. Họ đòi hỏi rất khắt khe về chất lượng, độ an toàn, từ việc trồng trọt, thu hoạch đến đóng gói, bảo quản. Chi phí để đáp ứng những yêu cầu này lại không hề nhỏ.

Một nỗi lo khác là giá cả bấp bênh. Cứ đến mùa thu hoạch rộ, hay khi đường xuất khẩu gặp khó khăn, là giá thanh long tại vườn lại rớt thê thảm, có khi còn không đủ bù chi phí phân thuốc, công chăm sóc. Nguyên nhân một phần do cung vượt cầu cục bộ, phần khác do sự liên kết giữa người trồng, người mua và doanh nghiệp xuất khẩu còn lỏng lẻo. Bà con mình thường đơn lẻ, thiếu thông tin nên dễ bị ép giá. Thêm vào đó, chúng ta vẫn chủ yếu bán trái tươi, tỷ lệ thanh long được chế biến thành các sản phẩm khác (như sấy khô, làm nước ép, mứt…) còn quá ít, khiến đầu ra càng thêm áp lực.

Vươn ra biển lớn

Con đường đưa trái thanh long vươn ra thế giới quả thực không hề dễ dàng. Việc “bỏ hết trứng vào một giỏ” – tức là quá phụ thuộc vào thị trường Trung Quốc – là rủi ro lớn nhất. Bất cứ “cơn gió trái chiều” nào từ thị trường này cũng có thể khiến cả ngành thanh long lao đao. Chưa kể, chính Trung Quốc cũng đang đẩy mạnh việc tự trồng thanh long, tạo ra sự cạnh tranh ngày càng gay gắt.

Với các thị trường khó tính, những “hàng rào” kỹ thuật và vệ sinh dịch tễ luôn là thử thách lớn. Họ yêu cầu rất nghiêm ngặt về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, yêu cầu quả phải được trồng ở những vùng đã được cấp mã số, đóng gói tại các cơ sở đạt chuẩn, thậm chí một số thị trường còn yêu cầu chiếu xạ. Để tất cả nông dân, hợp tác xã đều đáp ứng được đồng bộ những tiêu chuẩn này là cả một quá trình dài và tốn kém.

Bên cạnh đó, thanh long Việt Nam còn phải cạnh tranh với thanh long từ các nước khác như Thái Lan, Mexico, Ecuador… Trong cuộc đua này, thương hiệu “Thanh Long Việt Nam” dù có sản lượng lớn nhưng lại chưa thực sự mạnh, chưa được nhiều người tiêu dùng quốc tế biết đến và tin tưởng tuyệt đối, nên giá trị bán ra chưa tương xứng với tiềm năng.

Ngay tại vườn nhà, việc trồng và chăm sóc thanh long cũng đối mặt không ít thách thức. Chất lượng quả thu hoạch được chưa thực sự đồng đều. Có vườn áp dụng quy trình VietGAP, GlobalG.A.P bài bản, nhưng cũng có vườn vẫn canh tác theo lối truyền thống. Giống cây, đất đai, cách chăm sóc khác nhau dẫn đến quả to nhỏ, màu sắc, độ ngọt không giống nhau. Điều này gây khó khăn cho việc phân loại và bán hàng, đặc biệt là khi xuất khẩu.

Vấn đề an toàn thực phẩm, cụ thể là kiểm soát dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, luôn là điểm nóng. Việc bà con đôi khi còn lạm dụng thuốc, hoặc chưa tuân thủ đúng thời gian cách ly trước khi thu hoạch, là lý do chính khiến nhiều lô hàng bị trả về hoặc cảnh báo. Áp dụng các phương pháp quản lý dịch hại tổng hợp, thân thiện với môi trường hơn vẫn chưa phổ biến rộng rãi.

Sau khi hái xuống, thanh long lại rất dễ bị dập nát, thối hỏng, nhất là trong điều kiện thời tiết nóng ẩm và vận chuyển đường dài. Công nghệ bảo quản sau thu hoạch của chúng ta, từ khâu xử lý, đóng gói đến kho lạnh, nhìn chung vẫn còn hạn chế, đặc biệt là ở quy mô nông hộ, hợp tác xã nhỏ. Tỷ lệ hao hụt còn cao, thời gian giữ tươi không được lâu, ảnh hưởng lớn đến khả năng xuất khẩu đi xa.

Bộ giống thanh long hiện có còn khá đơn điệu, chủ yếu là ruột trắng và ruột đỏ quen thuộc. Biến đổi khí hậu với những đợt hạn hán, xâm nhập mặn ngày càng gay gắt cũng đặt ra yêu cầu cần có những giống mới khỏe hơn, chống chịu tốt hơn.

Một điểm yếu nữa là sự rời rạc trong chuỗi liên kết. Người nông dân, hợp tác xã, thương lái, doanh nghiệp chế biến, xuất khẩu dường như vẫn chưa thực sự “ngồi chung thuyền”. Thiếu sự gắn kết chặt chẽ, chia sẻ thông tin, lợi ích và cả rủi ro một cách hài hòa khiến cả chuỗi giá trị trở nên mong manh, dễ bị tổn thương khi thị trường biến động.

Ngành công nghiệp chế biến thanh long cũng chưa phát huy hết tiềm năng. Chúng ta có sản lượng lớn nhưng lại chế biến quá ít. Các sản phẩm làm từ thanh long còn đơn điệu, chủ yếu là sấy khô, nước ép ở quy mô nhỏ lẻ. Chúng ta chưa tạo ra được nhiều sản phẩm độc đáo, có giá trị gia tăng cao như chiết xuất màu tự nhiên, làm mỹ phẩm, thực phẩm chức năng… Điều này làm lãng phí một nguồn tài nguyên quý giá.

Chi phí vận chuyển, kho bãi (logistics) cũng là một gánh nặng, làm giảm sức cạnh tranh của thanh long Việt Nam. Hạ tầng giao thông ở nhiều vùng trồng chưa thực sự thuận lợi cho việc vận chuyển số lượng lớn hàng hóa đi xa.

Làm sao để trái thanh long thêm giá trị?

Để giải bài toán thanh long, trước hết cần bắt đầu từ gốc, đó là khâu sản xuất. Chúng ta cần quy hoạch lại các vùng trồng một cách khoa học, dựa trên điều kiện đất đai, khí hậu và định hướng thị trường rõ ràng, tránh phát triển ồ ạt theo phong trào. Thay vì mở rộng diện tích, hãy tập trung nâng cao chất lượng và năng suất trên những vườn cây hiện có.

Việc áp dụng đồng bộ các quy trình sản xuất an toàn như VietGAP, GlobalG.A.P cần được khuyến khích và hỗ trợ mạnh mẽ hơn nữa. Giúp bà con xây dựng và duy trì mã số vùng trồng, cơ sở đóng gói đạt chuẩn là chìa khóa để mở cánh cửa vào các thị trường khó tính.

Đặc biệt, cần thay đổi tư duy về việc sử dụng thuốc bảo vệ thực vật. Phải hướng dẫn bà con sử dụng thuốc đúng cách, đúng liều lượng, đúng thời điểm và đảm bảo thời gian cách ly. Ưu tiên các biện pháp sinh học an toàn, thân thiện với môi trường. Các nhà khoa học cần vào cuộc nghiên cứu, đưa ra các giải pháp quản lý sâu bệnh hiệu quả và bền vững hơn.

Đầu tư nghiên cứu, lai tạo các giống thanh long mới có nhiều ưu điểm hơn: kháng bệnh tốt, chịu được khô hạn, mặn xâm nhập, cho quả ngon hơn, màu sắc đẹp hơn, bảo quản được lâu hơn là hướng đi rất quan trọng. Bên cạnh đó, việc ứng dụng các tiến bộ kỹ thuật như tưới tiết kiệm nước, bón phân thông minh, sử dụng năng lượng mặt trời cho việc chong đèn… sẽ giúp giảm chi phí, nâng cao hiệu quả và bảo vệ môi trường.

Song song với việc nâng cao chất lượng sản xuất, chúng ta phải chủ động tìm kiếm, mở rộng thị trường, không thể mãi phụ thuộc vào một vài đối tác lớn. Cần tích cực đàm phán để tháo gỡ các rào cản kỹ thuật, đưa thanh long Việt Nam đến với nhiều quốc gia hơn nữa, từ các thị trường truyền thống đến những thị trường mới nổi đầy tiềm năng ở châu Á, Trung Đông, châu Mỹ…

Các hiệp định thương mại tự do (FTA) mà Việt Nam đã ký kết là cơ hội để thanh long hưởng ưu đãi thuế quan khi vào thị trường các nước thành viên. Chúng ta cần tận dụng tốt lợi thế này thông qua các hoạt động xúc tiến thương mại bài bản, giới thiệu sản phẩm chuyên nghiệp.

Quan trọng không kém là xây dựng một thương hiệu mạnh cho thanh long Việt Nam. Thương hiệu không chỉ là cái tên, mà còn là niềm tin về chất lượng, sự an toàn, về một quy trình sản xuất có trách nhiệm. Cần có chiến lược quảng bá hình ảnh bài bản, thiết kế bao bì đẹp mắt, hấp dẫn, phù hợp với văn hóa từng nơi. Việc truy xuất được nguồn gốc sản phẩm rõ ràng cũng góp phần tạo dựng niềm tin cho người tiêu dùng quốc tế.

Để đưa thanh long đi xa, công nghệ bảo quản sau thu hoạch đóng vai trò then chốt. Cần đầu tư nâng cấp hệ thống kho lạnh, kho mát đạt chuẩn. Nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi các phương pháp bảo quản tiên tiến hơn như điều chỉnh khí quyển trong bao bì, sử dụng các loại màng phủ sinh học an toàn… để giữ cho trái thanh long tươi ngon lâu hơn.

Đồng thời, phải coi chế biến sâu là một hướng đi chiến lược để nâng cao giá trị và giải quyết áp lực đầu ra cho trái tươi. Nhà nước cần có chính sách khuyến khích, thu hút các doanh nghiệp đầu tư vào lĩnh vực này. Ngoài thanh long tươi, chúng ta còn có thanh long sấy dẻo, bột thanh long làm bánh, nước ép thanh long đóng hộp, kem thanh long, thậm chí cả mỹ phẩm, màu thực phẩm tự nhiên từ thanh long… Khi đó, giá trị của trái thanh long sẽ được nhân lên gấp bội. Ngay cả những phần tưởng như bỏ đi như vỏ, cành cũng có thể được nghiên cứu tận dụng làm thức ăn gia súc, phân bón…

Không ai có thể đi xa một mình. Để ngành thanh long phát triển bền vững, sự liên kết chặt chẽ giữa các bên là vô cùng cần thiết. Vai trò của các hợp tác xã cần được củng cố để thực sự trở thành cầu nối vững chắc giữa người nông dân và doanh nghiệp. Cần xây dựng những mô hình liên kết sản xuất – tiêu thụ ổn định, nơi lợi ích và rủi ro được chia sẻ một cách công bằng.

Thông tin thị trường cần được minh bạch và dễ dàng tiếp cận. Việc xây dựng một hệ thống cung cấp thông tin về giá cả, dự báo cung cầu, yêu cầu của từng thị trường sẽ giúp nông dân và doanh nghiệp đưa ra những quyết định sản xuất, kinh doanh đúng đắn hơn. Áp dụng công nghệ như mã QR hay blockchain để truy xuất nguồn gốc sản phẩm cũng là cách để tăng cường sự minh bạch và tin cậy.

Trong hành trình này, vai trò định hướng, hỗ trợ và điều tiết của Nhà nước là không thể thiếu. Cần có những chính sách cụ thể để khuyến khích nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ mới vào sản xuất và chế biến, hỗ trợ doanh nghiệp xúc tiến thương mại, đầu tư vào hạ tầng kho bãi, logistics. Nhà nước cũng cần tích cực đàm phán để mở rộng thị trường, bảo vệ quyền lợi cho nông sản Việt Nam trên trường quốc tế, đồng thời quản lý tốt quy hoạch và chất lượng sản xuất trong nước.

***

Câu chuyện về trái thanh long Việt Nam là câu chuyện về tiềm năng lớn nhưng cũng đầy thách thức. Giải quyết bài toán đầu ra và bình ổn giá không phải là việc một sớm một chiều, mà đòi hỏi một chiến lược tổng thể, sự chung tay góp sức của cả Nhà nước, doanh nghiệp, nhà khoa học và đặc biệt là bà con nông dân.

Đã đến lúc chúng ta cần chuyển đổi mạnh mẽ từ việc chạy theo số lượng sang tập trung vào chất lượng và giá trị gia tăng. Đa dạng hóa thị trường, đầu tư vào công nghệ bảo quản và chế biến sâu, xây dựng thương hiệu uy tín và tăng cường liên kết chuỗi giá trị – đó chính là con đường để trái thanh long quê mình không chỉ đi xa hơn mà còn đứng vững trên thị trường thế giới, mang lại cuộc sống ấm no, ổn định hơn cho người nông dân.

Nguyễn Anh Trung