Lịch sử phát triển của các nền văn minh và các đơn vị hành chính cấp tỉnh/bang trên thế giới cho thấy một sự vận động không ngừng của các trung tâm quyền lực. Nếu như thế kỷ 19 và 20 là kỷ nguyên của “Địa chính trị phòng thủ”, nơi các thủ phủ được đặt sâu trong nội địa, dựa vào địa hình núi non hiểm trở hoặc vị trí trung tâm hình học để dễ dàng kiểm soát an ninh; thì thế kỷ 21 đánh dấu sự lên ngôi của “Địa kinh tế kết nối”.

Trong kỷ nguyên của chuỗi cung ứng toàn cầu, dữ liệu lớn (Big Data) và biến đổi khí hậu, vị trí của một “Trung tâm Hành chính – Chính trị” (Administrative-Political Center – APC) không còn là một biến số tĩnh. Nó trở thành một biến số động, đóng vai trò là “trục cam” điều phối sự phát triển. Các nghiên cứu từ Ngân hàng Thế giới (WB) và Chương trình Định cư Con người Liên Hợp Quốc (UN-Habitat) đều chỉ ra xu hướng chung: Các trung tâm hành chính đang dịch chuyển từ vùng đất cao, chật hẹp, khó tiếp cận sang các vùng đất thấp (Lowlands), bằng phẳng và hướng biển (Seaward Orientation).

Hình thái đô thị mới

Một trong những ngộ nhận phổ biến nhất trong tư duy quản trị lãnh thổ là niềm tin vào “Trung tâm Hình học” (Geometric Centroid). Người ta thường cho rằng, đặt thủ phủ ở điểm chính giữa bản đồ sẽ tạo ra sự công bằng về khoảng cách. Tuy nhiên, Toán học và Khoa học Logistics hiện đại đã bác bỏ điều này.

Trong không gian toán học phẳng, khoảng cách ngắn nhất là đường thẳng. Nhưng trong địa lý thực tế, khoảng cách bị bóp méo bởi địa hình. Các nhà địa lý kinh tế sử dụng thuật ngữ “Ma sát Không gian” để mô tả lực cản trở sự di chuyển (đèo dốc, đường quanh co, sương mù, sạt lở).

Một thủ phủ nằm ở trung tâm địa lý nhưng tọa lạc trên vùng cao nguyên hoặc đồi núi sẽ có chỉ số “Ma sát Không gian” cực cao. Chi phí năng lượng để vận chuyển một container hàng hóa hoặc di chuyển một đoàn xe công vụ lên độ cao 1000m so với mực nước biển lớn gấp nhiều lần so với việc di chuyển trên đường bằng phẳng.

Ở Tiểu bang California (Mỹ), Thủ phủ Sacramento không nằm ở trung tâm hình học (vốn nằm sâu trong dãy Sierra Nevada hiểm trở), cũng không nằm ở các siêu đô thị ven biển (như SF hay LA). Nó nằm ở thung lũng bằng phẳng, nơi có sông Sacramento kết nối ra vịnh San Francisco. Vị trí này đảm bảo “Ma sát Không gian” thấp nhất để kết nối cả vùng nội địa nông nghiệp và vùng duyên hải công nghệ. Nếu Sacramento nằm trên núi cao ở trung tâm địa lý, nền hành chính của bang này sẽ bị cô lập.

Trong Lý thuyết Đồ thị (Graph Theory), “độ trung tâm” không đo bằng vị trí địa lý, mà đo bằng khả năng kết nối. Một điểm nằm ở rìa bản đồ nhưng có cảng biển, sân bay và cao tốc sẽ có “Độ trung tâm chức năng” (Functional Centrality) cao hơn một điểm nằm giữa bản đồ nhưng chỉ có đường bộ độc đạo.

Trường hợp Nhật Bản, các tỉnh thành công nhất như Kanagawa, Aichi, Osaka đều đặt trung tâm hành chính tại các thành phố cảng ven biển, bất chấp hình dáng lãnh thổ của tỉnh có kéo dài vào nội địa hay không. Họ hiểu rằng, thủ phủ là “Cổng giao tiếp” (Interface) với thế giới. Đặt cổng giao tiếp ở nơi dòng chảy vật chất đi qua (Cảng biển) là tối ưu hóa thuật toán logistics.

Giải quyết xung đột giữa bảo tồn và phát triển

Các đô thị lịch sử, thường nằm ở vùng núi hoặc trung tâm văn hóa cũ, đang đối mặt với định luật “Phản kinh tế nhờ quy mô” (Diseconomies of Scale) khi bị ép làm trung tâm hành chính hiện đại.

Một thành phố di sản tồn tại dựa trên giá trị của sự tĩnh lặng, kiến trúc cổ kính và quy mô nhỏ. Một trung tâm hành chính hiện đại tồn tại dựa trên hiệu suất, tốc độ xử lý và hạ tầng quy mô lớn. Khi chồng lấn hai chức năng này, vấn đề xảy ra:

– Tắc nghẽn hạ tầng: Đường sá không thể chịu tải lượng xe hơi cá nhân của hàng ngàn công chức và người dân đến giao dịch.

– Lạm phát giá trị đất: Sự hiện diện của trung tâm hành chính đẩy giá đất lên cao, chèn ép các không gian văn hóa, nghệ thuật và đẩy cư dân bản địa ra ngoài rìa.

Bài học từ Malaysia – Bang Selangor (Malaysia) là ví dụ điển hình về tư duy khoa học này. Trước đây, thủ phủ của bang đặt tại Kuala Lumpur. Tuy nhiên, khi Kuala Lumpur trở nên quá tải và trở thành Lãnh thổ Liên bang, Selangor đã không chọn một thị trấn cũ nào khác làm thủ phủ. Họ chọn xây dựng một thành phố hoàn toàn mới: Shah Alam.

Vị trí Shah Alam nằm ở vùng đất bằng phẳng giữa Kuala Lumpur và Cảng Klang (cảng biển lớn nhất Malaysia). Vị trí này cho phép chính quyền bang Selangor quản lý trực tiếp hành lang công nghiệp và logistics huyết mạch. Shah Alam được quy hoạch với các đại lộ thênh thang, các khu công nghiệp xanh và hồ nước điều hòa – điều không thể làm được nếu thủ phủ nằm trong vùng đồi núi hay đô thị cũ.

Kỹ thuật hạ tầng và sự ưu việt của địa hình

Trong kỷ nguyên 4.0, yếu tố địa hình (Topography) quyết định chi phí và khả năng triển khai các công nghệ của Đô thị Thông minh (Smart City).

Xây dựng một trung tâm hành chính không chỉ là xây các tòa nhà, mà là xây dựng một “bộ não số”. Nó đòi hỏi hệ thống hào kỹ thuật chứa cáp quang, điện, nước, hệ thống thu gom rác tự động. Việc đào hào kỹ thuật trên nền đất bằng phẳng (đồng bằng/ven biển) có chi phí thấp hơn 60-70% so với địa hình đồi núi (nơi phải phá đá, kè chống sạt lở, xử lý mạch nước ngầm phức tạp).

Các vùng thung lũng núi luôn có giới hạn vật lý. Khi bộ máy hành chính cần mở rộng sau 50 năm, họ sẽ không còn đất. Ngược lại, các vùng đồng bằng ven biển thường có dư địa mở rộng theo mô hình “Vết dầu loang” hoặc “Ô bàn cờ” một cách linh hoạt.

Các vùng ven biển có tiềm năng năng lượng gió và mặt trời cao nhất và ổn định nhất. Tại đây, các tòa nhà hành chính có thể thiết kế khí động học để đón gió biển làm mát tự nhiên (Passive Cooling), giảm tải cho hệ thống điều hòa không khí vốn tiêu tốn 40% năng lượng tòa nhà.

Tại Hàn Quốc, thành phố hành chính Sejong được xây dựng trên vùng đất thấp và bằng phẳng, cho phép họ triển khai hệ thống đường dành riêng cho xe đạp dài nhất thế giới và các mái nhà năng lượng mặt trời liên hoàn. Điều này chứng minh rằng địa hình bằng phẳng là nền tảng vật lý cho công nghệ xanh.

Chiến lược tiếp cận thị trường

Lịch sử kinh tế thế giới là sự thắng thế của các quốc gia và vùng lãnh thổ hướng biển. Trong phạm vi cấp tỉnh, việc đặt thủ phủ hướng ra biển là một chiến lược “Tiếp cận Thị trường”.

Trong một nền kinh tế mở, sự thịnh vượng đến từ giao thương quốc tế. Cảng biển và Sân bay là hai “van” bơm nguồn lực vào tỉnh. Các nhà đầu tư nước ngoài (FDI) luôn có tâm lý muốn đặt văn phòng và nhà máy gần trung tâm hành chính để tiện giải quyết thủ tục. Nếu trung tâm hành chính đặt cạnh cảng biển/sân bay, nó sẽ tạo ra một “Hệ sinh thái Hiệu quả”.

Trường hợp Trung Quốc, tỉnh Quảng Đông – công xưởng của thế giới. Dù có diện tích nội địa rất lớn với nhiều vùng núi phía Bắc, nhưng trung tâm hành chính (Quảng Châu) và đặc khu kinh tế (Thâm Quyến) đều nằm ở cửa sông Châu Giang đổ ra biển. Chính quyền tỉnh hiểu rằng: Quản trị kinh tế là quản trị dòng chảy hàng hóa. Đặt “bộ não” tại cửa biển giúp họ phản ứng tức thì với các biến động của chuỗi cung ứng toàn cầu.

Có một lo ngại rằng nếu đặt thủ phủ ở ven biển, vùng núi phía sau sẽ bị bỏ rơi. Tuy nhiên, mô hình “Đầu kéo” chứng minh điều ngược lại. Khi trung tâm hành chính và kinh tế ở ven biển phát triển mạnh, nó tạo ra nguồn thu ngân sách khổng lồ. Nguồn vốn này sau đó được đầu tư ngược lại để xây dựng hệ thống cao tốc và đường sắt kết nối vùng núi. Bang Queensland (Úc) là ví dụ; thủ phủ Brisbane nằm ven biển. Sự thịnh vượng của Brisbane tạo động lực để xây dựng hạ tầng kết nối tới các vùng mỏ và nông nghiệp sâu trong nội địa. Nếu thủ phủ Brisbane nằm giữa sa mạc, bang Queensland có lẽ sẽ không bao giờ phát triển được như ngày nay.

Thu hút nhân tài về làm việc

Yếu tố cuối cùng, và quan trọng nhất, là con người. Một trung tâm hành chính thành công phải là nơi đáng sống để thu hút nhân tài.

Các nghiên cứu của Đại học Exeter (Anh) trong dự án “Blue Health” đã phân tích dữ liệu của hàng chục ngàn người và kết luận: Sống gần mặt nước (biển, hồ lớn) có tác động tích cực đến sức khỏe tâm thần hơn hẳn so với không gian xanh lá (Green Space) đơn thuần. Môi trường ven biển với tầm nhìn xa, không khí giàu ion âm và ánh sáng tự nhiên giúp giảm mức độ Cortisol (hormone gây stress) và kích thích tư duy sáng tạo.

Đối với bộ máy lãnh đạo và chuyên gia hoạch định chính sách, làm việc trong một không gian mở, hướng biển sẽ thúc đẩy tư duy cởi mở (Open-mindedness), chấp nhận cái mới và tầm nhìn chiến lược xa rộng hơn so với tư duy “phòng thủ”, khép kín thường thấy ở các vùng thung lũng hay núi cao.

Tại Mỹ, đang có một làn sóng dịch chuyển các trung tâm công nghệ và tài chính từ các thung lũng nội địa ra các bờ biển. Khái niệm “Silicon Beach” tại Los Angeles hay sự trỗi dậy của Miami như một trung tâm tài chính mới là minh chứng. Giới tinh hoa và Giai cấp sáng tạo ưu tiên chọn những nơi có khí hậu ấm áp, gần biển, có kết nối hàng không thuận tiện làm nơi định cư.

Một tỉnh muốn thu hút nhân tài để phát triển công nghệ cao, bán dẫn hay tài chính không thể đặt “tổ đại bàng” ở nơi rừng thiêng nước độc. Họ phải đặt nó ở nơi có chất lượng sống tốt nhất, tiện nghi nhất – và trong thế kỷ 21, đó thường là các đô thị sinh thái ven biển.

Tầm nhìn cho 100 năm sau

Tổng hợp lại, việc lựa chọn vị trí cho một trung tâm hành chính – chính trị mới không phải là việc vẽ một điểm trên bản đồ, mà là việc định vị lại vận mệnh của cả một vùng lãnh thổ. Các bằng chứng khoa học từ Logistics, Kinh tế học, Kỹ thuật và Xã hội học trên thế giới đều hội tụ về một kết luận: Rời bỏ sự chật hẹp, tách trung tâm hành chính khỏi các đô thị di sản để bảo tồn quá khứ và giải phóng tương lai; đặt “bộ não” tại các cửa ngõ giao thương để tối ưu hóa kết nối và nắm bắt dòng chảy kinh tế; chọn các vùng đất bằng phẳng để giảm chi phí hạ tầng và kiến tạo đô thị thông minh, xanh và bền vững.

Đây là con đường mà các bang, tỉnh và thành phố tiên tiến nhất thế giới đã và đang đi. Đó là sự lựa chọn của trí tuệ, của bản lĩnh và của một tầm nhìn xuyên thế kỷ.

Nguyễn Anh Trung