Trong công cuộc cải cách hành chính tại Việt Nam, việc sáp nhập các đơn vị hành chính cấp tỉnh và quy hoạch lại các trung tâm đầu não không chỉ là sự tái cấu trúc về mặt không gian địa lý hay cơ cấu tổ chức. Đó thực sự là một cuộc chuyển mình mang tầm chiến lược, đòi hỏi sự thích ứng và đồng bộ ở mọi cấp độ, mà trung tâm của quá trình ấy chính là con người – đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức. Sự thành công của chủ trương lớn này phụ thuộc rất nhiều vào việc tạo dựng một môi trường ổn định, nơi những người thực thi công vụ có thể yên tâm công tác, phát huy năng lực. Và trong bức tranh tổng thể đó, vấn đề nhà ở nổi lên như một yếu tố nền tảng, một điểm tựa vững chắc. Đảm bảo “an cư” không chỉ là giải quyết nhu cầu sinh hoạt thiết yếu, mà còn là tạo dựng niềm tin, sự gắn bó, để từ đó thúc đẩy tinh thần “lạc nghiệp”, cống hiến hết mình cho sự vận hành thông suốt và hiệu quả của bộ máy hành chính mới. Chính vì vậy, việc soi chiếu kinh nghiệm quốc tế về nhà công vụ, chắt lọc những bài học quý giá và vận dụng sáng tạo vào thực tiễn Việt Nam trở thành một nhiệm vụ cấp thiết và đầy ý nghĩa.

Các mô hình nhà công vụ điển hình trên thế giới

Khi nhìn ra thế giới, bức tranh về chính sách nhà công vụ hiện lên vô cùng phong phú, phản ánh sự đa dạng trong triết lý quản trị, trình độ phát triển và những ưu tiên chính sách riêng biệt. Singapore là một hình mẫu thường được nhắc đến, dù không hoàn toàn là nhà công vụ theo nghĩa hẹp. Thông qua Cơ quan Phát triển Nhà ở (HDB) với vai trò chủ đạo tuyệt đối, quốc đảo này đã thành công trong việc đảm bảo phần lớn dân cư, bao gồm cả công chức, tiếp cận được nhà ở chất lượng tốt với giá cả phải chăng, thông qua các chương trình mua hoặc thuê dài hạn được trợ giá mạnh mẽ. Điểm mấu chốt nằm ở tầm nhìn quy hoạch dài hạn, sự quản lý chuyên nghiệp, minh bạch và nguồn lực tài chính dồi dào. Họ không chỉ xem nhà ở là phúc lợi, mà là trụ cột của ổn định xã hội và sức mạnh quốc gia. Trung Quốc, với quy mô di dân đô thị hóa khổng lồ, cũng có những chương trình nhà ở quy mô lớn cho công chức và nhân viên doanh nghiệp nhà nước, thường tập trung tại các khu phức hợp riêng. Lịch sử của mô hình này có nguồn gốc sâu xa từ hệ thống đơn vị công tác (danwei) trước thời kỳ cải cách mở cửa, nơi mà đơn vị làm việc không chỉ quản lý công việc mà còn chịu trách nhiệm gần như toàn bộ đời sống của nhân viên, bao gồm cả việc cung cấp nhà ở. Mặc dù hệ thống danwei đã thay đổi nhiều, tư duy về việc nhà nước hoặc doanh nghiệp nhà nước lớn đảm bảo nhà ở cho nhân viên vẫn còn ảnh hưởng đáng kể, đặc biệt là trong giai đoạn đầu của quá trình đô thị hóa nhanh. Các chương trình này thường biểu hiện qua việc xây dựng những khu dân cư quy mô lớn, đôi khi là cả những “tiểu thành phố” thu nhỏ, dành riêng cho cán bộ, công chức của một bộ ngành, một cơ quan chính phủ cấp tỉnh/thành phố, hoặc nhân viên của các tập đoàn nhà nước lớn. Những khu phức hợp này thường có vị trí tương đối thuận lợi, được quy hoạch với hạ tầng nội khu khá đầy đủ như trường học, nhà trẻ, cửa hàng tiện ích cơ bản, tạo thành một môi trường sống tương đối khép kín. Việc cung cấp nhà ở trong các khu này không nhất thiết là miễn phí hoàn toàn, mà thường dưới dạng cho thuê với giá tượng trưng hoặc bán với mức giá được trợ cấp rất lớn, thấp hơn nhiều so với giá thị trường, và quyền tiếp cận thường gắn liền với cấp bậc, thâm niên công tác hoặc vị trí trong đơn vị.

Ở một thái cực khác, nhiều quốc gia phát triển phương Tây lại ưu tiên các giải pháp gián tiếp và linh hoạt hơn. Tại Hoa Kỳ, chính phủ liên bang và tiểu bang ít khi trực tiếp cung cấp nhà ở. Thay vào đó, họ tập trung vào việc trả lương cạnh tranh, cho phép công chức tự trang trải chi phí sinh hoạt, bao gồm cả nhà ở. Các chương trình hỗ trợ nhà ở thường hướng đến người thu nhập thấp nói chung, không phân biệt công chức hay người dân thường. Tuy nhiên, đối với các trường hợp đặc thù như quân đội (với phụ cấp nhà ở cơ bản – BAH được tính toán khá chi tiết dựa trên cấp bậc, tình trạng gia đình và địa điểm đóng quân) hay nhà ngoại giao, vẫn có những chính sách hỗ trợ nhà ở riêng biệt. Tương tự, tại Đức hay Australia, Canada, thị trường nhà ở đóng vai trò chủ đạo. Chính phủ có thể cung cấp các khoản phụ cấp nhà ở đáng kể (remote area allowances) cho những người làm việc tại các vùng sâu, vùng xa, hải đảo, nơi thị trường nhà ở gần như không tồn tại hoặc chi phí quá cao. Đồng thời, vai trò của các chương trình nhà ở xã hội (Sozialwohnungen ở Đức) và các tổ chức phi lợi nhuận, hợp tác xã nhà ở cũng rất quan trọng trong việc cung cấp nhà ở giá cả phải chăng cho nhiều đối tượng, trong đó có cả công chức thu nhập trung bình hoặc thấp.

Một số quốc gia lại áp dụng mô hình nhà công vụ gắn chặt với chức năng công vụ cụ thể. Mô hình “logements de fonction” của Pháp là một ví dụ điển hình, thường áp dụng cho các vị trí đòi hỏi sự hiện diện thường xuyên tại nơi làm việc (như hiệu trưởng trường nội trú, giám đốc bệnh viện) hoặc ở các vùng khó khăn, biệt lập (như nhân viên kiểm lâm, cảnh sát trưởng khu vực nông thôn). Nhà ở trong trường hợp này được coi là một phần không thể tách rời của điều kiện làm việc, không phải là một quyền lợi phổ quát.

Bên cạnh các mô hình truyền thống, xu hướng đổi mới trong chính sách nhà công vụ cũng đang ngày càng rõ nét. Kinh nghiệm di dời thủ đô hành chính về Sejong City của Hàn Quốc cho thấy sự thành công của việc kết hợp nhiều công cụ chính sách, từ việc quy hoạch xây dựng các khu nhà ở quy mô lớn cho công chức đến các chương trình hỗ trợ tài chính linh hoạt. Hợp tác Công-Tư (PPP) đang được nhiều nơi xem xét như một giải pháp để huy động nguồn lực và chuyên môn từ khu vực tư nhân vào việc xây dựng, quản lý và vận hành nhà công vụ, giảm gánh nặng cho ngân sách nhà nước. Các tiêu chuẩn về xây dựng xanh, tiết kiệm năng lượng và thiết kế thông minh cũng ngày càng được chú trọng, không chỉ nhằm mục tiêu bền vững mà còn giúp giảm chi phí vận hành lâu dài. Các mô hình nhà ở mới như co-living (ở chung) cho đối tượng độc thân, nhà ở lắp ghép (modular housing) giúp đẩy nhanh tiến độ và giảm chi phí xây dựng cũng đang được thử nghiệm và ứng dụng. Việc tích hợp công nghệ số vào quản lý, từ khâu xét duyệt đến vận hành và bảo trì, cũng hứa hẹn mang lại sự minh bạch và hiệu quả cao hơn.

Áp dụng cho thực tiễn tại Việt Nam

Quay trở lại Việt Nam, bối cảnh sáp nhập tỉnh và di dời trung tâm hành chính đặt ra những thách thức không hề nhỏ. Quy mô di chuyển lớn và diễn ra tương đối đồng loạt của hàng ngàn cán bộ, công chức tạo ra một cú sốc về nhu cầu nhà ở tại các địa điểm mới, gây áp lực tức thời lên hạ tầng kỹ thuật và xã hội vốn có. Nguồn lực ngân sách nhà nước còn hạn chế, trong khi việc dành quỹ đất “vàng” tại các trung tâm mới cho nhà công vụ cần được cân nhắc kỹ lưỡng giữa lợi ích trước mắt và quy hoạch phát triển dài hạn. Cơ chế quản lý, phân bổ và thu hồi nhà công vụ nếu không được thiết kế chặt chẽ, minh bạch ngay từ đầu sẽ tiềm ẩn nguy cơ phát sinh tiêu cực, bất cập, gây lãng phí và tạo ra sự bất bình đẳng. Quan trọng không kém là những tác động về mặt tâm lý – sự lo lắng về ổn định cuộc sống, việc học hành của con cái, sự xáo trộn nếp sinh hoạt – có thể ảnh hưởng không nhỏ đến động lực và hiệu quả công tác của đội ngũ cán bộ trong giai đoạn chuyển tiếp đầy nhạy cảm này.

Tuy nhiên, thách thức luôn đi kèm với cơ hội. Chính quá trình sáp nhập lại tạo ra một nguồn lực đáng kể từ quỹ nhà, đất công dôi dư tại các địa phương cũ. Nếu có cơ chế xử lý linh hoạt, hiệu quả (cải tạo, chuyển đổi công năng hoặc bán đấu giá công khai), nguồn lực này có thể được tái đầu tư để giải quyết chính bài toán nhà ở tại nơi mới. Việc hình thành trung tâm hành chính mới cũng là thời cơ vàng để thực hiện quy hoạch đô thị một cách bài bản, đồng bộ, tích hợp khu dân cư cho cán bộ công chức vào tổng thể phát triển chung, thay vì tạo ra các khu biệt lập. Đây cũng là dịp để mạnh dạn áp dụng các công nghệ xây dựng mới, vật liệu thân thiện môi trường và các giải pháp quản lý nhà ở thông minh, tiên tiến. Hơn hết, một chính sách nhà ở đúng đắn, thể hiện sự quan tâm thực chất, sẽ là nguồn động viên to lớn, góp phần giữ chân nhân tài và tạo động lực mới cho đội ngũ cán bộ trong guồng máy hành chính vừa được tái cấu trúc.

Để giải quyết bài toán phức tạp này, bước đi đầu tiên và quan trọng nhất là xây dựng một khung chính sách tổng thể và tiến hành khảo sát nhu cầu một cách thấu đáo. Cần có một văn bản pháp lý cấp Chính phủ (Nghị quyết hoặc Quyết định) quy định riêng về chính sách nhà ở đặc thù cho đối tượng cán bộ, công chức, viên chức thuộc diện phải di chuyển do sáp nhập đơn vị hành chính. Văn bản này cần có những cơ chế linh hoạt hơn so với các quy định chung trong Luật Nhà ở, đồng thời xác định rõ trách nhiệm của chính quyền địa phương nơi đi và nơi đến. Song song đó, phải tổ chức khảo sát chi tiết, khoa học (có thể ứng dụng công nghệ khảo sát trực tuyến, phân tích dữ liệu lớn) để nắm bắt chính xác số lượng, cơ cấu đối tượng có nhu cầu thực sự, nguyện vọng về loại hình nhà ở, khả năng chi trả, hoàn cảnh gia đình, khoảng cách di chuyển dự kiến… Đây là dữ liệu đầu vào không thể thiếu để xây dựng các phương án hỗ trợ phù hợp và khả thi.

Giải pháp cung cấp nhà ở vật chất vẫn giữ vai trò quan trọng, nhưng cần được tiếp cận một cách tối ưu và có chọn lọc. Ưu tiên hàng đầu phải là rà soát, đánh giá và tận dụng tối đa quỹ nhà, đất công dôi dư sau sáp nhập. Các trụ sở cũ, trường học, trạm y tế… có vị trí thuận lợi, kết cấu còn tốt hoàn toàn có thể được cải tạo, nâng cấp, chuyển đổi công năng thành các khu nhà công vụ cho thuê. Giải pháp này vừa tiết kiệm chi phí đầu tư xây mới, vừa tận dụng hiệu quả tài sản công, đồng thời rút ngắn thời gian cung cấp nhà ở. Việc xây dựng mới chỉ nên thực hiện khi quỹ nhà cải tạo không đủ đáp ứng và cần tập trung vào các mô hình hiệu quả về chi phí và thời gian như chung cư mini/trung tầng, hoặc thử nghiệm nhà ở lắp ghép (modular housing) tại các vị trí phù hợp. Tiêu chuẩn thiết kế cần đảm bảo tiện nghi cơ bản, an toàn, và khuyến khích áp dụng các giải pháp tiết kiệm năng lượng, thân thiện môi trường. Đối tượng được thuê cần được xét duyệt công khai, minh bạch theo các tiêu chí ưu tiên rõ ràng (cấp bậc lãnh đạo, khoảng cách di chuyển, hoàn cảnh khó khăn, thành tích công tác…) và thời hạn thuê phải được quy định cụ thể, có cơ chế luân chuyển và thu hồi chặt chẽ.

Bên cạnh việc cung cấp nhà ở trực tiếp, các công cụ hỗ trợ tài chính đóng vai trò cực kỳ quan trọng để tăng tính linh hoạt và mở rộng phạm vi đối tượng thụ hưởng. Chính sách trợ cấp một phần tiền thuê nhà trên thị trường cần được áp dụng rộng rãi hơn, đặc biệt ở những nơi có nguồn cung nhà cho thuê dồi dào. Mức trợ cấp nên được tính toán linh hoạt, có thể theo bậc (dựa trên vị trí công tác, số người phụ thuộc, khoảng cách di chuyển) và tham chiếu theo mặt bằng giá thuê thực tế tại địa phương, đảm bảo thực chất hỗ trợ. Quan trọng hơn là cần thiết kế các gói tín dụng ưu đãi đặc thù dành riêng cho cán bộ, công chức thuộc diện di dời để mua hoặc thuê mua nhà ở. Có thể giao Ngân hàng Chính sách xã hội hoặc chỉ định một số ngân hàng thương mại triển khai các gói vay với lãi suất ưu đãi, thời hạn vay dài, có thể có thời gian ân hạn trả gốc và thậm chí có cơ chế bảo lãnh vay vốn từ chính quyền địa phương. Chính sách này nên được lồng ghép chặt chẽ với chương trình phát triển nhà ở xã hội, nhà ở thương mại giá rẻ tại các trung tâm hành chính mới. Một đề xuất mang tính đột phá là chính quyền địa phương có thể nghiên cứu phát hành “Trái phiếu An cư công vụ” – một loại trái phiếu dự án mục tiêu để huy động vốn từ xã hội, doanh nghiệp đầu tư vào việc xây dựng các khu nhà ở cho công chức thuê hoặc thuê mua với các điều kiện ưu đãi.

Đề xuất các mô hình nhà ở sáng tạo

Để giải quyết căn cơ và hướng tới tương lai, cần mạnh dạn kiến tạo các mô hình nhà ở sáng tạo, vượt ra ngoài khuôn khổ nhà công vụ truyền thống. Ý tưởng về việc quy hoạch và phát triển các ” Làng Công vụ” hoặc các Khu đô thị hành chính mới cần được nghiên cứu nghiêm túc. Đây không chỉ là nơi ở, mà là những cộng đồng dân cư được quy hoạch bài bản, đồng bộ gần trung tâm hành chính, với đầy đủ hạ tầng xã hội thiết yếu như trường học liên cấp chất lượng cao, nhà trẻ đạt chuẩn, trạm y tế cơ sở, siêu thị mini, khu thể thao, công viên cây xanh và hệ thống giao thông kết nối thuận tiện. Mô hình này hoàn toàn có thể triển khai hiệu quả thông qua hình thức Hợp tác Công-Tư (PPP), trong đó Nhà nước đóng góp bằng quỹ đất sạch, hỗ trợ giải phóng mặt bằng và đầu tư hạ tầng khung, còn doanh nghiệp tư nhân đầu tư xây dựng nhà ở (đa dạng loại hình: cho thuê, thuê mua, bán với giá kiểm soát) và cung cấp các dịch vụ tiện ích. Bên cạnh đó, mô hình co-living hiện đại, tiện nghi, an toàn cũng là một giải pháp phù hợp cho đối tượng cán bộ trẻ, độc thân, giúp tối ưu chi phí và tạo môi trường giao lưu, học hỏi. Việc lồng ghép khu nhà ở công chức vào các dự án phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD – Transit-Oriented Development) cũng cần được ưu tiên, khuyến khích sử dụng phương tiện công cộng và giảm áp lực giao thông cá nhân.

Đồng bộ hạ tầng giao thông

Chính sách nhà ở sẽ không thể phát huy tối đa hiệu quả nếu thiếu sự đồng bộ về hạ tầng giao thông và các hỗ trợ di chuyển khác. Việc tổ chức các tuyến xe buýt chuyên biệt, chất lượng cao, đúng giờ, kết nối các khu dân cư tập trung (bao gồm cả khu nhà công vụ) với trung tâm hành chính mới là giải pháp cấp thiết trong giai đoạn đầu và cả về lâu dài. Đối với những người tự di chuyển bằng phương tiện cá nhân, cần có chính sách hỗ trợ một phần chi phí đi lại (xăng xe, phí cầu đường) hoặc khuyến khích các hình thức đi chung xe (carpooling) thông qua các ứng dụng công nghệ. Quan trọng hơn cả là việc ưu tiên nguồn lực đầu tư nâng cấp, mở rộng các tuyến đường huyết mạch kết nối đến trung tâm hành chính mới, đảm bảo giao thông thông suốt, an toàn. Ngoài ra, cần xem xét xây dựng các “gói hỗ trợ di chuyển” toàn diện, bao gồm cả hỗ trợ chi phí vận chuyển đồ đạc, hỗ trợ tìm trường học cho con cái, giới thiệu các dịch vụ thiết yếu tại nơi ở mới… để giảm bớt gánh nặng và giúp cán bộ cùng gia đình hòa nhập nhanh chóng.

Vận hành, giám sát và cơ chế thu hồi hiệu quả

Để đảm bảo tính công bằng, hiệu quả và ngăn ngừa tiêu cực, cơ chế quản lý, vận hành hệ thống nhà công vụ và các chính sách hỗ trợ phải được xây dựng cực kỳ chặt chẽ và minh bạch. Việc ứng dụng công nghệ thông tin là chìa khóa. Cần xây dựng một Cổng thông tin điện tử hoặc Ứng dụng di động (App) tập trung, duy nhất để công khai quy hoạch, chính sách, tiêu chuẩn, đối tượng, quy trình đăng ký, xét duyệt trực tuyến, quản lý danh sách chờ, ký hợp đồng điện tử, thanh toán trực tuyến, tiếp nhận phản ánh, báo cáo sự cố… Mọi thông tin phải được công khai tối đa, dễ dàng truy cập. Hội đồng xét duyệt đối tượng thụ hưởng cần có thành phần đa dạng, bao gồm đại diện cơ quan quản lý, công đoàn, thanh tra nhân dân, và có thể mời cả chuyên gia độc lập tham gia để đảm bảo tính khách quan. Quy trình thu hồi nhà công vụ khi hết tiêu chuẩn, chuyển công tác, nghỉ hưu hoặc vi phạm quy định sử dụng (cho thuê lại, sử dụng sai mục đích, bỏ trống…) phải được quy định rõ ràng, chế tài xử lý nghiêm khắc và thực thi quyết liệt, công khai danh sách vi phạm để tăng tính răn đe. Hoạt động kiểm toán độc lập định kỳ và cơ chế giám sát thường xuyên của Hội đồng nhân dân, Mặt trận Tổ quốc các cấp và chính người dân là hết sức cần thiết.

Vấn đề tài chính

Hiện thực hóa hệ thống giải pháp đa dạng này đòi hỏi nguồn lực tài chính và một lộ trình thực hiện khoa học. Chính quyền địa phương nơi đặt trung tâm hành chính mới phải xác định đây là nhiệm vụ chính trị trọng tâm, ưu tiên bố trí ngân sách trong kế hoạch đầu tư công trung hạn. Việc đẩy nhanh rà soát, đánh giá và có phương án xử lý hiệu quả (cải tạo, chuyển đổi, bán đấu giá công khai) đối với quỹ nhà, đất công dôi dư là giải pháp quan trọng để tạo nguồn vốn ban đầu hoặc quỹ nhà ở trực tiếp. Đồng thời, cần xây dựng khung pháp lý và các cơ chế khuyến khích đủ hấp dẫn (ưu đãi về thuế, đất đai, tín dụng…) để thu hút mạnh mẽ hơn nữa sự tham gia của khu vực tư nhân vào các dự án nhà ở cho công chức theo hình thức PPP hoặc xã hội hóa. Lộ trình thực hiện cần được chia thành các giai đoạn cụ thể (ngắn hạn: giải quyết nhu cầu cấp bách nhất bằng cải tạo và hỗ trợ thuê; trung hạn: triển khai các dự án xây mới có chọn lọc và các gói tín dụng; dài hạn: hình thành các khu đô thị hành chính mới, hoàn thiện hệ thống hỗ trợ), bám sát tiến độ sắp xếp tổ chức bộ máy và di chuyển cán bộ.

***

Giải quyết bài toán nhà ở cho cán bộ, công chức trong giai đoạn chuyển mình lịch sử này không chỉ là trách nhiệm, mà còn là một sự đầu tư chiến lược cho tương lai. Vượt lên trên ý nghĩa của những viên gạch, bức tường, đó là việc kiến tạo một môi trường sống ổn định, an lành, một điểm tựa vững chắc để đội ngũ cán bộ – tài sản quý giá nhất của nền công vụ – có thể yên tâm cống hiến, phụng sự. Bằng cách tiếp cận hệ thống, kết hợp hài hòa giữa các giải pháp trực tiếp và gián tiếp, giữa kinh nghiệm quốc tế và sự sáng tạo phù hợp với thực tiễn Việt Nam, cùng với một cơ chế quản lý vận hành thực sự minh bạch, công bằng và hiệu quả, chúng ta hoàn toàn có thể biến thách thức thành cơ hội. Một chính sách nhà ở đúng đắn và nhân văn sẽ là động lực quan trọng, góp phần xây dựng một nền công vụ thống nhất, liêm chính, chuyên nghiệp, hiện đại, đáp ứng xứng tầm yêu cầu phát triển nhanh và bền vững của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Nguyễn Anh Trung