Có lẽ không ít người trong chúng ta đang cảm thấy một chút xao động, thậm chí là lo lắng khi nhắc đến hai chữ AI. Những cỗ máy ngày càng thông minh, chúng viết văn, vẽ tranh, lập trình, phân tích dữ liệu – những công việc tưởng chừng chỉ dành riêng cho trí tuệ con người. Nỗi lo về việc bị thay thế, về giá trị của tấm bằng mình dày công có được bỗng trở nên hiện hữu hơn bao giờ hết. Đặc biệt, trong môi trường học thuật, câu chuyện về AI và gian lận thi cử lại càng nóng bỏng, khiến nhiều người đặt dấu hỏi về sự liêm chính và ý nghĩa thực sự của việc học.

Nhưng khoan đã, hãy thành thật với nhau một chút. Có phải chỉ đến khi AI xuất hiện, chúng ta mới biết đến những “chiêu thức” để vượt qua các kỳ thi hay hoàn thành bài vở một cách không thực chất? Chắc chắn là không. Từ bao lâu nay, trong các thư viện hay trên những góc khuất của internet, người ta vẫn tìm thấy những luận văn được sao chép, những ý tưởng vay mượn được “xào nấu” lại bằng các công cụ thay đổi câu từ, tìm từ đồng nghĩa tinh vi để né tránh sự phát hiện. Những kho đề thi cũ, những bài kiểm tra mẫu được chuyền tay nhau như bí kíp. Thậm chí, những dịch vụ “học hộ”, “thi hộ” vẫn âm thầm tồn tại ngay cả trong những ngôi trường danh giá nhất, nơi người ta kỳ vọng vào sự trung thực tuyệt đối.

Rõ ràng, căn bệnh thành tích, áp lực điểm số, hay đôi khi là sự thiếu kết nối giữa chương trình học và thực tế cuộc sống đã vô tình tạo ra một mảnh đất màu mỡ cho những hành vi đối phó này nảy nở, từ rất lâu trước khi AI trở thành một cái tên quen thuộc. Nó cho thấy một sự thật ngầm rằng, đôi khi, chúng ta đã quá chú trọng vào những biểu hiện bên ngoài – điểm số, bằng cấp – mà quên mất đi mục tiêu cốt lõi của giáo dục là vun đắp năng lực tư duy, khả năng giải quyết vấn đề và một tâm hồn ham học hỏi thực sự.

Và rồi AI xuất hiện, không phải như một kẻ tạo ra vấn đề, mà giống như một “giọt nước tràn ly”, một chất xúc tác cực mạnh làm bùng nổ và phơi bày rõ ràng hơn những gì đã âm ỉ từ trước. Khi việc tạo ra một bài luận mạch lạc, một đoạn code chạy được chỉ còn là vấn đề của vài dòng lệnh yêu cầu, chúng ta buộc phải đối mặt với câu hỏi lớn hơn: Nếu sản phẩm cuối cùng có thể dễ dàng được tạo ra bởi máy móc, thì đâu mới là giá trị thực sự mà quá trình học tập mang lại? Tấm bằng kia, dù được đóng dấu bởi một ngôi trường uy tín, liệu có còn đủ sức nặng để chứng minh năng lực của một con người?

AI, bằng chính khả năng đáng kinh ngạc của mình, đã vô tình giúp chúng ta nhận ra một điều quan trọng: một tấm bằng, suy cho cùng, chỉ là một tờ giấy ghi nhận một giai đoạn học tập đã hoàn thành. Nó không thể tự mình nói lên khả năng thích ứng linh hoạt của bạn trước những thay đổi bất ngờ, không thể đo lường được sự nhạy bén trong tư duy phản biện khi đối mặt với thông tin nhiễu loạn, hay sự ấm áp trong cách bạn kết nối, thấu cảm và làm việc cùng người khác. Nó càng không thể thể hiện được tia sáng độc đáo trong ý tưởng sáng tạo của bạn, hay sự vững vàng của la bàn đạo đức khi bạn phải đưa ra những quyết định khó khăn.

Chính vì vậy, thay vì chỉ nhìn vào “vỏ bọc” bằng cấp, các nhà tuyển dụng thông thái đang dần chuyển hướng sự chú ý của mình vào những gì thực chất hơn. Họ muốn thấy bạn thực sự làm được gì, chứ không chỉ là bạn đã học những gì. Những bài kiểm tra đầu vào giờ đây không còn đơn thuần là lý thuyết sách vở, mà là những tình huống mô phỏng thực tế, những dự án nhỏ đòi hỏi bạn phải vận dụng kiến thức, kỹ năng giải quyết vấn đề, và cả khả năng làm việc nhóm. Họ quan sát cách bạn tư duy, cách bạn tiếp cận thử thách, cách bạn giao tiếp và phản ứng trước những yêu cầu không có sẵn trong giáo trình.

Nói cách khác, năng lực thực sự của một người lao động trong kỷ nguyên này (và cả trước đây) được thể hiện rõ nhất qua giá trị mà người đó có thể mang lại. Đó là khả năng nhìn ra vấn đề mà người khác bỏ qua, là sự sáng tạo để tìm ra lối đi mới, là sự bền bỉ để theo đuổi mục tiêu, là khả năng học hỏi không ngừng để làm chủ những công cụ mới – bao gồm cả việc sử dụng AI một cách thông minh và có đạo đức như một người cộng sự đắc lực. Đó còn là trí tuệ cảm xúc để xây dựng những mối quan hệ tốt đẹp, là bản lĩnh để đối mặt với thất bại và đứng dậy mạnh mẽ hơn.

Vậy nên, thay vì lo sợ AI sẽ “cướp” mất công việc hay làm giảm giá trị của việc học, có lẽ đây là lúc chúng ta cần nhìn nhận lại chính mình. Hành trình của mỗi người không nên chỉ dừng lại ở việc tích lũy những chứng chỉ, mà là liên tục vun bồi những năng lực cốt lõi mang đậm dấu ấn con người. Hãy học cách đặt câu hỏi sâu sắc hơn là chỉ tìm kiếm câu trả lời có sẵn. Hãy rèn luyện khả năng kết nối những ý tưởng tưởng chừng rời rạc để tạo ra sự đột phá. Hãy nuôi dưỡng sự đồng cảm và kỹ năng làm việc cùng người khác. Hãy giữ cho mình một tâm thế luôn sẵn sàng học hỏi, thích ứng và không ngừng hoàn thiện.

Bởi lẽ, cuối cùng, AI có thể làm được rất nhiều điều, nhưng nó không thể thay thế được chiều sâu của trải nghiệm, sự độc đáo của cảm xúc, và ý thức trách nhiệm của con người. Tấm bằng có thể giúp bạn mở một cánh cửa, nhưng chính những năng lực thực sự, những giá trị bạn tạo ra bằng trí tuệ, trái tim và đôi tay của mình mới là thứ quyết định bạn sẽ đi được bao xa và tỏa sáng như thế nào trong thế giới không ngừng biến đổi này.

Nguyễn Anh Trung