Giữa bối cảnh sôi động của sự phát triển khoa học công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), Việt Nam đang nuôi dưỡng một khát vọng lớn lao: phát triển AI theo hướng trở thành người trợ lý cá nhân đắc lực, và một ngày không xa, mỗi người dân Việt Nam sẽ sở hữu một “người bạn đồng hành số” như vậy, được tạo nên từ chính tri thức và cuộc sống của họ.

Lời chia sẻ của Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng, cùng với mong muốn của Thủ tướng Phạm Minh Chính tại Hội nghị AISC 2025 – rằng “mọi công dân đều có trợ lý ảo để được sử dụng thành quả của AI, hạn chế mặt trái của AI” với tinh thần “phát triển trí tuệ nhân tạo và phải thắng trí tuệ nhân tạo” – không chỉ vẽ ra một bức tranh công nghệ tương lai. Đó còn là lời khẳng định về một hướng đi riêng, nơi công nghệ không phải để thống trị hay thay thế, mà là để nâng đỡ, hỗ trợ và làm phong phú thêm cuộc sống con người.

Vậy, “mỗi người dân một trợ lý ảo” thực sự có nghĩa là gì? Thay vì là các trợ lý AI được huấn luyện trên dữ liệu chung khổng lồ để phục vụ số đông với những tác vụ định sẵn, trợ lý ảo theo định hướng của Việt Nam được thiết kế để trở thành một AI chuyên biệt, cá nhân hóa sâu sắc cho từng người dùng. Nó không chỉ thực hiện lệnh, mà còn hoạt động như một người thư ký AI tận tụy, một người bạn đồng hành số am hiểu tường tận về chính bạn.

Điểm cốt lõi nằm ở chỗ, người trợ lý ảo này sẽ được “học hỏi” từ chính bạn. Nó sẽ được “nuôi dưỡng” bằng kho tàng tri thức, kinh nghiệm, thói quen, sở thích, lịch trình công việc, những ghi chú bạn viết, những tài liệu bạn lưu trữ, thậm chí cả cách bạn diễn đạt và những mục tiêu bạn đang theo đuổi. Tất nhiên, mọi thứ đều diễn ra dưới sự cho phép và kiểm soát hoàn toàn của bạn.

Chẳng hạn, bạn là một nhà nghiên cứu đang đau đầu với hàng trăm bài báo khoa học. Người trợ lý ảo của bạn, hiểu rõ lĩnh vực bạn quan tâm và cách bạn thường sắp xếp thông tin, sẽ tự động tóm tắt những bài báo mới nhất, lọc ra những ý chính liên quan trực tiếp đến công trình của bạn, thậm chí gợi ý những hướng đi tiềm năng mà bạn có thể chưa nghĩ tới. Bạn là một bác nông dân gắn bó với mảnh ruộng quê nhà. Trợ lý ảo, được “học” về loại đất, giống cây bạn trồng, lịch sử canh tác và dữ liệu thời tiết cập nhật tại địa phương, sẽ trở thành “nhà nông học số”, đưa ra lời khuyên chính xác về thời điểm tưới nước, lượng phân bón cần thiết, hay cảnh báo sớm về loại sâu bệnh có nguy cơ xuất hiện trên chính thửa ruộng của bạn. Bạn là một học sinh đang chuẩn bị cho kỳ thi quan trọng. Trợ lý ảo có thể giúp bạn hệ thống hóa kiến thức đã học, tạo ra các bài kiểm tra thử dựa trên điểm mạnh, điểm yếu của bạn, nhắc nhở lịch học và ôn tập, tìm kiếm tài liệu tham khảo phù hợp với cách bạn tiếp thu bài giảng. Hay đơn giản, bạn là một người nội trợ bận rộn. Trợ lý ảo có thể dựa vào những món ăn gia đình bạn yêu thích, những nguyên liệu bạn đang có trong tủ lạnh, và cả tình trạng sức khỏe của các thành viên để gợi ý thực đơn hàng ngày, tạo danh sách mua sắm thông minh, thậm chí hướng dẫn bạn nấu những món ăn mới lạ.

Người trợ lý ảo này sẽ không chỉ chờ bạn ra lệnh. Nó sẽ đủ thông minh để hiểu ngữ cảnh, đoán trước nhu cầu và chủ động đưa ra những gợi ý hữu ích, đúng lúc, đúng chỗ. Giao tiếp với nó cũng sẽ ngày càng tự nhiên, có thể qua giọng nói thân thuộc, qua những dòng tin nhắn giản dị, giúp tất cả mọi người, từ em nhỏ đến cụ già, từ người rành công nghệ đến những người còn e dè, đều có thể dễ dàng làm quen và sử dụng.

Vậy tại sao Việt Nam lại chọn con đường đầy tham vọng và có vẻ phức tạp này? Đằng sau tầm nhìn ấy là những mục tiêu sâu sắc. Đó là mong muốn đưa thành quả của AI đến với tất cả mọi người, không phân biệt giàu nghèo, vùng miền, đảm bảo không ai bị bỏ lại phía sau trong cuộc cách mạng công nghệ. Khi mỗi cá nhân được trang bị một công cụ mạnh mẽ để làm việc hiệu quả hơn, học hỏi nhanh hơn, chăm sóc sức khỏe tốt hơn, thì sức mạnh tổng thể của cả quốc gia sẽ được nâng lên một tầm cao mới.

Quan trọng hơn, đây còn là cách tiếp cận chủ động để làm chủ công nghệ, “thắng trí tuệ nhân tạo” theo cách tích cực nhất. “Thắng” ở đây không phải là đối đầu, mà là hiểu biết, kiểm soát và định hướng AI phục vụ những giá trị tốt đẹp của con người. Thay vì lo sợ một ngày AI vượt ngoài tầm kiểm soát hay bị lợi dụng vào mục đích xấu, chúng ta xây dựng AI như một người cộng sự đáng tin cậy, minh bạch, hoạt động dựa trên dữ liệu và sự cho phép của chính chúng ta. Đó là cách để hạn chế những mặt trái tiềm ẩn, như sự thiên vị trong thuật toán hay nguy cơ xâm phạm riêng tư.

Để biến giấc mơ đẹp đẽ này thành hiện thực, chặng đường phía trước đòi hỏi sự nỗ lực phi thường và đồng bộ trên nhiều mặt trận.

Trước hết, đó là nền tảng công nghệ. Chúng ta cần đầu tư mạnh mẽ vào việc nghiên cứu và phát triển các mô hình AI tiên tiến, đặc biệt là những mô hình “hiểu” sâu sắc tiếng Việt và văn hóa Việt Nam. Quan trọng không kém là phát triển những công nghệ giúp AI “học” từ dữ liệu cá nhân một cách tuyệt đối an toàn, ví dụ như các kỹ thuật cho phép AI học ngay trên thiết bị của bạn mà không cần gửi dữ liệu riêng tư đi đâu cả (giống như người trợ lý chỉ đọc sách trong nhà bạn chứ không mang sách đi nơi khác).

Song song đó, và có lẽ là quan trọng nhất, chính là việc xây dựng “hàng rào” pháp lý và đạo đức vững chắc. Cần có những quy tắc rõ ràng, nghiêm ngặt về việc bảo vệ thông tin cá nhân – “tài sản” quý giá nhất của mỗi người. Bạn phải là người duy nhất có quyền quyết định dữ liệu nào được chia sẻ, chia sẻ cho ai và vào mục đích gì. Phải có những chuẩn mực đạo đức để đảm bảo AI hoạt động công bằng, không định kiến, không gây hại. Niềm tin của người dân chính là chìa khóa thành công. Nếu người dân không cảm thấy an toàn, không tin tưởng, thì dù công nghệ có tốt đến đâu cũng khó lòng được đón nhận.

Tiếp theo, không thể thiếu hạ tầng số rộng khắp. Internet tốc độ cao, ổn định phải phủ sóng đến mọi miền Tổ quốc, từ thành thị sầm uất đến những bản làng xa xôi. Cùng với đó là làm sao để mọi người dân đều có thể tiếp cận được những thiết bị cần thiết (như điện thoại thông minh, máy tính bảng) với chi phí hợp lý để có thể “trò chuyện” với người trợ lý ảo của mình.

Con người luôn là yếu tố trung tâm. Chúng ta cần đào tạo một đội ngũ chuyên gia AI tài năng để làm chủ công nghệ, đồng thời phải phổ cập kiến thức, kỹ năng số cho mọi người dân. Ai cũng cần hiểu AI là gì, nó có thể giúp ích ra sao, và làm thế nào để sử dụng nó một cách thông minh, an toàn, biết cách bảo vệ chính mình trong thế giới số.

Hành trình này không thể đi một mình. Nó đòi hỏi sự chung tay của cả xã hội. Nhà nước đóng vai trò dẫn dắt, định hướng, tạo hành lang pháp lý và đầu tư cho những nền tảng cốt lõi. Doanh nghiệp công nghệ, từ những “ông lớn” đến các startup năng động, sẽ là người tạo ra những ứng dụng trợ lý ảo đa dạng, sáng tạo. Các viện nghiên cứu, trường đại học đóng góp tri thức khoa học và công nghệ. Và quan trọng nhất, chính người dân sẽ tham gia vào quá trình này, đưa ra ý kiến phản hồi để người trợ lý ảo ngày càng hoàn thiện và thực sự hữu ích.

Để đảm bảo mọi thứ đi đúng hướng, chúng ta sẽ không làm ào ạt. Sẽ có những bước đi thử nghiệm thận trọng. Có thể bắt đầu từ việc xây dựng trợ lý ảo cho một nhóm đối tượng cụ thể, như công chức để nâng cao hiệu quả giải quyết công việc, hay giáo viên, học sinh để đổi mới cách dạy và học, hoặc bác sĩ để hỗ trợ chẩn đoán… Từ những mô hình thí điểm thành công, chúng ta sẽ rút kinh nghiệm, điều chỉnh và nhân rộng ra toàn xã hội.

***

Thách thức lớn nhất chính là bảo vệ quyền riêng tư và an toàn dữ liệu. Làm sao để “ngôi nhà dữ liệu” cá nhân của mỗi người được bảo vệ tuyệt đối, không bị kẻ xấu dòm ngó, lợi dụng? Làm sao để người trợ lý ảo không vô tình học phải những định kiến sai lệch từ dữ liệu và đưa ra những lời khuyên, quyết định thiếu công bằng? Chi phí đầu tư ban đầu cũng là một con số khổng lồ. Rồi nỗi lo về việc liệu con người có trở nên quá phụ thuộc vào máy móc, lười suy nghĩ, hay nguy cơ một số công việc sẽ bị thay thế… Đó đều là những bài toán khó cần lời giải thấu đáo.

Nhưng, tầm nhìn “mỗi người dân một trợ lý ảo” không chỉ là một giấc mơ công nghệ. Đó là biểu hiện của một khát vọng lớn lao: dùng trí tuệ của con người để tạo ra trí tuệ nhân tạo, và rồi dùng chính trí tuệ nhân tạo đó để phục vụ lại con người một cách tốt đẹp nhất. Đó là hành trình biến AI thành người bạn đồng hành đáng tin cậy, giúp mỗi người dân Việt Nam khai phá tiềm năng, nâng cao chất lượng cuộc sống và cùng nhau xây dựng một tương lai tươi sáng hơn.

Nguyễn Anh Trung