Lịch sử có một thói quen thú vị: lặp lại chính nó, đặc biệt là trong nỗi sợ hãi của chúng ta trước những điều mới mẻ. Mỗi khi một công nghệ mang tính cách mạng ra đời, một điệp khúc quen thuộc lại vang lên, cảnh báo về sự suy đồi của văn hóa, sự xói mòn của trí tuệ và sự sụp đổ của các giá trị cốt lõi. Ngày hôm nay, trí tuệ nhân tạo (AI) đang là tâm điểm của những lo ngại đó, khi nó đang tạo ra một khối lượng nội dung khổng lồ với tốc độ chóng mặt. Nhưng nếu lùi lại một bước và nhìn vào bức tranh toàn cảnh của lịch sử, chúng ta sẽ nhận ra rằng cơn bão hiện tại chỉ đơn giản là một chương mới trong guồng quay bất tận của sự tiến hóa.

Hãy nhớ lại, triết gia vĩ đại Socrates đã từng kịch liệt phản đối chữ viết. Ông lo sợ rằng việc lệ thuộc vào các ký tự trên giấy sẽ làm con người teo đi năng lực ghi nhớ và phá hủy nghệ thuật đối thoại sống động, vốn là nền tảng của tư duy triết học. Nhưng rồi sao? Chữ viết không giết chết tư duy, mà ngược lại, nó trở thành công cụ lưu trữ và truyền bá tri thức, đặt nền móng cho toàn bộ nền văn minh nhân loại.

Hàng thế kỷ sau, khi máy in của Gutenberg ra đời, giới tinh hoa lại một lần nữa hoảng hốt. Họ sợ rằng việc sản xuất sách hàng loạt sẽ lan truyền những tư tưởng dị giáo, những thông tin sai lệch và làm ô uế tri thức vốn chỉ dành cho những người có học. Nhưng chính cỗ máy “nguy hiểm” đó đã châm ngòi cho thời kỳ Phục Hưng, cuộc Cải cách Tôn giáo và Cách mạng Khoa học. Nó dân chủ hóa tri thức và phá vỡ sự độc quyền thông tin, dù đúng là nó cũng in ra vô số những ấn phẩm vô giá trị.

Gần hơn nữa, sự ra đời của nhiếp ảnh đã khiến người ta tuyên bố “hội họa đã chết”. Nhưng nhiếp ảnh không giết chết hội họa; nó giải phóng hội họa khỏi nhiệm vụ sao chép hiện thực. Các họa sĩ được tự do khám phá những vùng đất mới của cảm xúc và nhận thức, khai sinh ra các trường phái Ấn tượng, Lập thể, Trừu tượng – những thứ mà ống kính máy ảnh không bao giờ có thể nắm bắt. Mỗi công nghệ mới đều tạo ra những “sản phẩm rác” của thời đại nó, nhưng đồng thời cũng thúc đẩy những hình thức sáng tạo tinh hoa hơn tiến về phía trước.

Từ radio, truyền hình cho đến internet và mạng xã hội, câu chuyện vẫn không hề thay đổi. Mỗi phương tiện mới đều mang theo những nội dung dễ dãi, những thông tin nhiễu loạn và những lời cảnh báo về một thế hệ lười biếng, hời hợt. AI cũng không phải là ngoại lệ. Nó chỉ là ngọn sóng mới nhất, mạnh mẽ hơn, dữ dội hơn, nhưng về bản chất vẫn nằm trong cùng một dòng chảy.

Vấn đề không nằm ở công nghệ, mà nằm ở quy luật muôn đời của sự chọn lọc và thích nghi. Vũ trụ luôn vận động theo cách đó: cái mới sinh ra, đấu tranh với cái cũ và dần xác lập vị thế của mình. Trong quá trình đó, luôn có sự hỗn loạn. Một công cụ mới được trao cho tất cả mọi người và tất yếu sẽ có người dùng nó để tạo ra những thứ vô bổ, thậm chí độc hại. Nhưng cũng chính công cụ đó, trong tay những người có tư duy, có tầm nhìn, sẽ trở thành đòn bẩy để tạo ra những giá trị đột phá.

Một cây búa có thể dùng để xây một ngôi nhà hoặc để phá hoại. Trí tuệ nhân tạo cũng vậy. Bản thân nó không có ý chí, không có mục đích. Nó là tấm gương phản chiếu chính người sử dụng. Thay vì đổ lỗi cho công nghệ, chúng ta nên nhìn vào bản chất con người. Trong mọi thời đại, luôn có “người khôn và kẻ khờ”. Người khôn ngoan sẽ nhìn thấu bản chất của công cụ mới, học cách làm chủ nó và tận dụng sức mạnh của nó để phục vụ cho mục đích của mình. Kẻ khờ sẽ bị cuốn theo những bề nổi hào nhoáng, sa đà vào những thú vui tức thời và trở thành nô lệ cho chính công nghệ mà họ sử dụng.

Trách nhiệm của chúng ta, với tư cách là những bậc cha mẹ, những nhà giáo dục và những thành viên có ý thức trong xã hội, không phải là cố gắng che chắn thế hệ trẻ khỏi cơn bão AI. Điều đó là bất khả thi và cũng không cần thiết. Trách nhiệm của chúng ta là trang bị cho chúng chiếc la bàn và kỹ năng đi biển. Chúng ta cần dạy cho con trẻ về tư duy phản biện để phân biệt thật giả, về sự tự chủ để không bị nghiện những kích thích rẻ tiền, và quan trọng nhất là khơi dậy trong chúng ngọn lửa sáng tạo để biến AI thành cộng sự đắc lực. Những đứa trẻ của ngày hôm nay sẽ phải tự mình học cách chiến thắng nó, tận dụng nó, hoặc bỏ qua nó. Đó là bài học trưởng thành tất yếu của thế hệ chúng.

Sự sáng tạo của con người sẽ không chết, nó chỉ biến đổi. Có thể trong tương lai, giá trị của một nghệ sĩ không còn nằm ở việc luyện tập đôi tay trong hàng vạn giờ, mà nằm ở khả năng định hình một ý tưởng độc đáo, một tầm nhìn khác biệt và chỉ huy cả một “dàn nhạc AI” để hiện thực hóa tầm nhìn đó. Con người sẽ dịch chuyển từ vai trò của người thợ thủ công sang vai trò của người kiến trúc sư, người nhạc trưởng.

Thay vì lo sợ về một tương lai bị thống trị bởi “rác AI”, hãy nhìn nhận đây là một cuộc thanh lọc vĩ đại. Khi những thứ hời hợt có thể được tạo ra trong nháy mắt, thì những giá trị đòi hỏi chiều sâu, sự chân thành và tâm hồn của con người sẽ càng trở nên quý giá. Trong một đại dương nội dung mênh mông, những ngọn hải đăng của tư duy và sáng tạo đích thực sẽ càng tỏa sáng rực rỡ.

AI, cũng giống như chữ viết hay máy in, rồi sẽ bị thay thế bởi một thứ gì đó khác mà có lẽ bây giờ chúng ta chưa thể đoán ra. Đó là quy luật của vũ trụ. Xã hội sẽ luôn vận động, thích nghi và tiến về phía trước. Mỗi thế hệ đều được trao cho một ngọn lửa mới. Có người sẽ dùng nó để đốt cháy những giá trị cũ, có người sẽ sợ hãi và tìm cách dập tắt, nhưng những người khôn ngoan sẽ dùng nó để thắp sáng con đường tương lai. AI chính là ngọn lửa của thời đại chúng ta. Việc nó mang đến bóng tối hay bình minh, hoàn toàn phụ thuộc vào sự lựa chọn của mỗi người.

Nguyễn Anh Trung