Có lẽ nhiều người trong chúng ta đã từng trải qua cảm giác bối rối khi đứng trước một người bạn ngoại quốc, muốn sẻ chia biết bao điều mà đành bất lực vì rào cản ngôn ngữ. Hay những chuyến đi xa, ta ao ước được lắng nghe câu chuyện của người dân bản địa, được hiểu thêm về nếp sống của họ, nhưng rồi lại chỉ có thể mỉm cười và dùng cử chỉ. Những lúc ấy, một thế giới nơi mọi người có thể trò chuyện tự do, thấu hiểu lẫn nhau bất kể tiếng mẹ đẻ là gì, lại hiện lên như một giấc mơ ngọt ngào. Điều thú vị là, giấc mơ ấy không còn chỉ là viễn cảnh xa xôi nữa nhờ vào những bước nhảy vọt đáng kinh ngạc của trí tuệ nhân tạo (AI).

Chỉ trong vài năm tới, cách chúng ta giao tiếp với thế giới có thể sẽ thay đổi hoàn toàn. Sẽ không còn cảnh chúng ta loay hoay với những cuốn từ điển hay các ứng dụng dịch thuật đôi khi còn ngô nghê. Thay vào đó, có thể là một chiếc tai nghe nhỏ gọn, hay chính chiếc điện thoại thân thuộc, sẽ trở thành “thông dịch viên” cá nhân, giúp chúng ta nghe và nói chuyện với bất kỳ ai bằng chính ngôn ngữ của mình, một cách mượt mà và tự nhiên. Lời nói từ Paris hoa lệ, từ Tokyo nhộn nhịp, hay từ một ngôi làng nhỏ ở Kenya xa xôi, đều sẽ đến tai ta với sự rõ ràng, gần gũi. Và những tâm tư ta gửi đi cũng sẽ chạm đến họ một cách trọn vẹn. Đó quả thực là một viễn cảnh đáng mong chờ.

Để biến giấc mơ này thành sự thật, những bộ óc ưu tú nhất trong lĩnh vực công nghệ đang làm việc không mệt mỏi. “Phép thuật” cốt lõi nằm ở những công nghệ như Mạng thần kinh nhân tạo (Neural Networks) và đặc biệt là các Mô hình Ngôn ngữ Lớn (Large Language Models – LLMs). Chúng ta đã thấy những bước đi đầu tiên của công nghệ này. Chiếc điện thoại có thể “nhìn” vào một tấm biển hiệu tiếng Nhật và cho bạn biết ý nghĩa của nó. Bạn có thể nói vào mic, và lời nói của bạn được dịch sang tiếng Pháp để người phục vụ bàn hiểu. Công nghệ nhận dạng giọng nói đã trở nên tinh tế đến mức có thể phân biệt được giọng nói ngay cả trong quán cà phê ồn ào. Công nghệ tổng hợp giọng nói cũng không còn khô cứng như trước, mà đã có thể truyền tải những thanh âm trầm bổng, gần gũi hơn. Mỗi ngày trôi qua, những “phù thủy” công nghệ này lại càng “luyện” được những “phép thuật” tinh vi hơn, đưa chúng ta tiến gần hơn đến mục tiêu giao tiếp không biên giới.

Vẫn còn những rào cản

Con đường chinh phục ngôn ngữ, ngay cả đối với AI siêu phàm, cũng không phải là không có những rào cản. Ngôn ngữ của con người, xét cho cùng, là một thực thể sống động, phức tạp và chứa đựng vô vàn những điều tinh tế. Đây chính là những “thử thách dễ thương” mà AI đang cần vượt qua.

Thử nghĩ xem, khi người Việt Nam nói “Chắc như đinh đóng cột”, AI có thể dễ dàng dịch nghĩa đen, nhưng liệu nó có nắm bắt được cái cảm giác chắc chắn, đáng tin cậy tuyệt đối mà câu thành ngữ này mang lại? Hay khi một người bạn Anh nói “It’s raining cats and dogs” (Trời mưa như chó với mèo), AI cần phải biết rằng đó không phải là một hiện tượng thời tiết kỳ quái, mà chỉ đơn giản là trời đang mưa rất to. Những câu nói mỉa mai, những lời bông đùa, những ẩn ý sâu xa – đó là những đỉnh cao mà AI vẫn đang nỗ lực chinh phục.

Rồi còn cảm xúc – thứ gia vị không thể thiếu trong giao tiếp. Một lời “Cảm ơn” có thể được nói ra với sự biết ơn chân thành, sự lịch sự xã giao, hay thậm chí là một chút mỉa mai. AI đã bắt đầu học cách nhận biết và tái tạo những cảm xúc cơ bản qua tông giọng, nhưng để “cảm” được hết những cung bậc tinh vi trong giọng nói con người, như một tiếng thở dài đầy ẩn ý hay một nụ cười ấm áp trong lời nói, vẫn là một chặng đường dài. Đã có những nỗ lực tạo ra AI có thể “cười” hay “thở dài” khi dịch, nhưng để nó thực sự tự nhiên và đúng lúc, đúng chỗ thì vẫn còn cần rất nhiều cải tiến.

Và một vấn đề quan trọng nữa là sự đa dạng của ngôn ngữ. Trên thế giới có hàng ngàn ngôn ngữ, nhưng phần lớn dữ liệu mà AI “học” lại đến từ những ngôn ngữ phổ biến. Điều này dẫn đến tình trạng AI dịch rất tốt tiếng Anh hay tiếng Trung, nhưng lại có thể gặp khó khăn với tiếng Việt ở một số ngữ cảnh phức tạp, hay thậm chí là “bó tay” với những ngôn ngữ của các dân tộc thiểu số, những ngôn ngữ có nguy cơ biến mất. Đảm bảo rằng mọi ngôn ngữ, mọi nền văn hóa đều có tiếng nói bình đẳng trong thế giới số là một trách nhiệm lớn lao. May mắn thay, đã có những dự án tâm huyết, như SILICON của Đại học Stanford, đang nỗ lực thu thập dữ liệu và phát triển công nghệ cho những ngôn ngữ “ít tài nguyên” này.

Thế giới không rào cản ngôn ngữ sẽ hình thành khi nào?

Vậy rốt cuộc, khi nào chúng ta mới thực sự chạm tay vào giấc mơ ấy? Các chuyên gia đưa ra những góc nhìn khác nhau. Có những người rất lạc quan, tin rằng với tốc độ phát triển hiện nay, chỉ trong vòng 5 đến 10 năm nữa, AI sẽ đủ sức xử lý hầu hết các nhu cầu dịch thuật thông thường, khiến việc học ngoại ngữ trở nên ít cần thiết hơn.

Tuy nhiên, cũng có không ít tiếng nói thận trọng. Các nhà ngôn ngữ học nhấn mạnh rằng, “hiểu” ngôn ngữ không chỉ là dịch đúng từ. Nó còn là hiểu được văn hóa, hiểu được con người đằng sau ngôn từ. Họ cho rằng AI, dù có thể trở thành công cụ hỗ trợ tuyệt vời, khó có thể thay thế được sự nhạy cảm và chiều sâu của một người dịch viên giỏi hay niềm vui của việc tự mình khám phá một ngôn ngữ. Họ cũng nhắc lại bài học từ quá khứ, như báo cáo ALPAC năm 1966 đã từng “dội gáo nước lạnh” vào sự lạc quan thái quá về dịch thuật máy thời bấy giờ, cho thấy ngôn ngữ phức tạp hơn chúng ta tưởng rất nhiều. Thậm chí, một số nghiên cứu còn chỉ ra rằng, các nhà phát triển AI có thể sắp cạn kiệt nguồn dữ liệu ngôn ngữ chất lượng cao để huấn luyện mô hình, đây có thể là một trở ngại cho sự phát triển trong tương lai.

Có lẽ, sự thật nằm đâu đó ở giữa. AI sẽ tiếp tục phát triển mạnh mẽ, nhưng có lẽ nó sẽ không thay thế hoàn toàn con người, ít nhất là trong tương lai gần.

Giả sử một ngày AI dịch thuật thực sự hoàn hảo, liệu chúng ta có nên ngừng học ngoại ngữ? Câu trả lời có lẽ là không. Bởi việc học một ngôn ngữ mới mang lại những giá trị vượt xa khả năng giao tiếp đơn thuần.

Khi bạn học tiếng Nhật, bạn không chỉ học từ vựng, mà còn bắt đầu cảm nhận được tinh thần omotenashi – sự tiếp đãi khách hàng bằng cả tấm lòng – hay vẻ đẹp wabi-sabi – tìm thấy sự hoàn hảo trong những điều không hoàn hảo. Khi bạn học tiếng Việt và hiểu được sự phong phú của hệ thống đại từ nhân xưng, bạn cũng hiểu thêm về cách người Việt coi trọng các mối quan hệ xã hội. Mỗi ngôn ngữ là một cánh cửa sổ mở ra một thế giới quan, một cách cảm nhận cuộc sống khác biệt. Đó là trải nghiệm mà không một bản dịch nào, dù chính xác đến đâu, có thể mang lại trọn vẹn.

Hơn nữa, không gì có thể thay thế được cảm giác ấm áp khi bạn có thể tự mình trò chuyện, tự mình cười đùa với một người bạn đến từ nền văn hóa khác bằng chính ngôn ngữ của họ. Đó là sự kết nối chân thành, trực tiếp, không qua một “bộ lọc” công nghệ nào. Nó giúp xây dựng lòng tin, sự đồng cảm và tình bạn bền chặt.

Chưa kể, việc học ngoại ngữ còn là một bài tập “thể dục” tuyệt vời cho não bộ. Nó giúp chúng ta rèn luyện trí nhớ, tăng khả năng tư duy logic, giải quyết vấn đề, và giữ cho trí óc luôn minh mẫn, sắc bén. Và cuối cùng, đó là niềm vui thuần túy. Niềm vui khi bạn có thể đọc một cuốn tiểu thuyết yêu thích bằng ngôn ngữ gốc, khi bạn hiểu được lời một bài hát trữ tình, hay đơn giản là khi bạn tự tin đi chợ và trả giá bằng tiếng địa phương trong một chuyến du lịch.

Công nghệ dịch thuật trực tiếp AI là món quà vô giá dành cho nhân loại

Dù vẫn còn những thử thách và AI chưa thể thay thế hoàn toàn con người, nhưng không thể phủ nhận rằng công nghệ dịch thuật AI đang và sẽ là một món quà vô giá. Nó giúp chúng ta xóa nhòa những khoảng cách, mở ra vô vàn cơ hội.

Một du khách Việt Nam có thể tự tin khám phá những ngôi đền cổ kính ở Myanmar, trò chuyện với các nhà sư mà không cần người hướng dẫn. Một doanh nghiệp nhỏ ở Bình Thuận có thể giới thiệu đặc sản thanh long của mình đến khách hàng ở châu Âu thông qua một trang web được dịch tự động. Một nhà khoa học ở Hà Nội có thể dễ dàng đọc những công trình nghiên cứu mới nhất từ Mỹ hay Đức. Học sinh ở vùng sâu vùng xa có thể tiếp cận những bài giảng chất lượng từ các trường đại học hàng đầu thế giới. Khả năng tiếp cận thông tin và kết nối toàn cầu sẽ được mở rộng hơn bao giờ hết.

Vậy, bức tranh tương lai AI sẽ trở thành người trợ lý đắc lực, giúp chúng ta xử lý những tác vụ dịch thuật nhanh chóng, hiệu quả, phá vỡ những rào cản tức thời. Các dịch giả chuyên nghiệp sẽ không biến mất, mà sẽ nâng tầm vai trò của mình, trở thành những chuyên gia ngôn ngữ và văn hóa, những người kiểm định chất lượng, đảm bảo sự tinh tế và chính xác cho những bản dịch quan trọng, và “dạy” cho AI ngày càng trở nên giỏi hơn.

Và chúng ta, những người yêu ngôn ngữ, sẽ có thêm một người bạn đồng hành thú vị. AI có thể giúp ta luyện phát âm 24/7, tạo ra các bài tập cá nhân hóa, giúp ta đọc báo, xem phim nước ngoài dễ dàng hơn. Việc học ngoại ngữ sẽ không biến mất, mà trở nên thú vị và hiệu quả hơn nhờ sự hỗ trợ của công nghệ.

***

Thế giới đang ngày càng “phẳng” hơn, và khao khát kết nối, thấu hiểu lẫn nhau giữa con người ngày càng trở nên mạnh mẽ. Công nghệ dịch thuật AI là một công cụ mạnh mẽ, một cây cầu nối tuyệt vời giúp chúng ta hiện thực hóa khao khát đó. Nó hứa hẹn một tương lai nơi sự khác biệt về ngôn ngữ không còn là rào cản, mà là lời mời gọi khám phá sự đa dạng phong phú của văn hóa nhân loại.

Nhưng giữa niềm vui về những tiến bộ công nghệ, chúng ta hãy luôn nhớ rằng, ngôn ngữ còn hơn cả một công cụ. Nó là nhịp đập của trái tim, là hơi thở của văn hóa, là sợi dây vô hình kết nối tâm hồn. Hãy đón nhận AI với vòng tay rộng mở, nhưng cũng đừng bao giờ ngừng yêu, ngừng học và ngừng trân trọng những ngôn ngữ mà chúng ta đang có. Bởi lẽ, bản hòa tấu đẹp nhất của tương lai sẽ là sự kết hợp hài hòa giữa trí tuệ nhân tạo và trái tim con người.

Nguyễn Anh Trung