Lịch sử phát triển xã hội loài người trong kỷ nguyên hiện đại được đánh dấu bởi sự ra đời và tích hợp liên tục của các công nghệ mang tính đột phá. Quá trình này đã tăng tốc đáng kể với sự xuất hiện của công nghệ số. Ban đầu là Internet, đóng vai trò như một hạ tầng nền tảng, đã từ từ định hình lại cấu trúc thông tin và tương tác xã hội trong nhiều thập kỷ. Tiếp theo, sự bùng nổ của mạng xã hội đã đẩy nhanh quá trình biến đổi, tái cấu trúc mạnh mẽ các mô hình giao tiếp và cộng đồng chỉ trong hơn một thập kỷ. Hiện nay, chúng ta đang chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trí tuệ nhân tạo (AI), một lĩnh vực công nghệ không chỉ kế thừa mà còn khuếch đại tốc độ và chiều sâu tác động lên xã hội. AI đại diện cho một bước ngoặt tiềm năng, với khả năng biến đổi các quy trình nhận thức, lao động và sáng tạo ở mức độ cơ bản hơn so với các công nghệ tiền nhiệm. Bài viết này nhằm mục đích phân tích so sánh quỹ đạo phát triển và đặc điểm tác động của Internet, mạng xã hội và AI; làm rõ những thách thức ngày càng tăng trong khả năng thích ứng của con người và xã hội; và cuối cùng, khẳng định vai trò chủ động, mang tính định hướng và trách nhiệm đạo đức của con người trong việc quản trị và điều hướng tương lai công nghệ này.

Internet: Xây dựng nền móng hạ tầng số

Internet, với bản chất là một mạng lưới kết nối toàn cầu, đã hoạt động như một lực lượng kiến tạo cơ bản cho xã hội số. Quá trình tích hợp của nó vào đời sống xã hội diễn ra tương đối từ từ, kéo dài qua nhiều thập kỷ. Trong giai đoạn này, Internet đã cách mạng hóa phương thức truy cập, lưu trữ và phổ biến thông tin; tạo điều kiện cho các mô hình thương mại điện tử, giáo dục trực tuyến và làm việc từ xa; đồng thời hình thành nên một hệ sinh thái số phức tạp với các chuẩn mực và giao thức riêng. Mặc dù tác động sâu rộng, tốc độ thay đổi do Internet mang lại trong giai đoạn đầu cho phép xã hội có thời gian nhất định để điều chỉnh và thích nghi, dù không đồng đều giữa các khu vực và nhóm dân cư. Nó tạo ra một sự thay đổi nền tảng nhưng diễn ra qua nhiều thế hệ, đặt cơ sở hạ tầng thiết yếu cho các làn sóng công nghệ tiếp theo.

Mạng xã hội: Gia tăng tốc độ tương tác và tái cấu trúc xã hội

Sự phát triển của mạng xã hội (Social Media Platforms) đánh dấu một sự gia tăng đáng kể về tốc độ lan tỏa và cường độ tác động so với giai đoạn Internet sơ khai. Chỉ trong khoảng hơn một thập kỷ, các nền tảng này đã tái định nghĩa căn bản cách thức con người kết nối, giao tiếp, xây dựng nhận diện cá nhân và tiêu thụ thông tin. Chúng cho phép hình thành các cộng đồng trực tuyến quy mô lớn, tạo ra các luồng thông tin tức thời và thúc đẩy các hình thức tương tác xã hội mới. Tuy nhiên, tốc độ phát triển nhanh chóng này cũng đi kèm với những thách thức và hệ quả phức tạp, bao gồm các vấn đề nghiêm trọng về quyền riêng tư dữ liệu, sự lan truyền nhanh chóng của thông tin sai lệch và tin giả (misinformation/disinformation), hiện tượng phân cực xã hội do “bong bóng lọc” (filter bubbles) và các tác động tiềm ẩn đến sức khỏe tâm thần. Sự bùng nổ của mạng xã hội đã tạo ra một cảm giác rõ rệt về việc thế giới vận động nhanh hơn, đặt ra những yêu cầu thích ứng cao hơn cho các cá nhân và thể chế.

Trí tuệ nhân tạo: Bước nhảy vọt về năng lực và tốc độ

Trí tuệ nhân tạo (AI) đại diện cho một bước tiến khác biệt về bản chất so với Internet và mạng xã hội. Nếu Internet tập trung vào hạ tầng kết nối và mạng xã hội tập trung vào phương thức tương tác, thì AI đang tác động trực tiếp đến các quy trình cốt lõi của hoạt động con người: tư duy, phân tích, ra quyết định, lao động và sáng tạo. Tốc độ phát triển của AI, đặc biệt trong lĩnh vực học máy (Machine Learning) và học sâu (Deep Learning), đang diễn ra theo cấp số nhân. Các mô hình ngôn ngữ lớn (LLMs) với khả năng hiểu, tạo sinh ngôn ngữ tự nhiên, lập luận và thực hiện các tác vụ phức tạp liên tục được cải tiến và phát hành với tần suất ngày càng dày đặc. Tương tự, các ứng dụng AI tạo sinh (Generative AI) trong lĩnh vực hình ảnh, âm nhạc, lập trình đang nhanh chóng chuyển từ giai đoạn thử nghiệm sang ứng dụng thực tiễn. AI không còn chỉ là công cụ hỗ trợ mà đang trở thành tác nhân có khả năng tự chủ tương đối, đối tác cộng tác trong nghiên cứu khoa học, phát triển sản phẩm và nhiều hoạt động chuyên môn khác. Sự phát triển này có thể được ví như một sự thay đổi mô hình (paradigm shift) với tốc độ chưa từng có tiền lệ trong lịch sử công nghệ.

Khoảng cách thích ứng gia tăng: Thách thức đối với xã hội và cá nhân

Tốc độ phát triển theo cấp số nhân của AI đang làm nới rộng khoảng cách giữa khả năng công nghệ và năng lực thích ứng của con người, các tổ chức và hệ thống xã hội – một hiện tượng “độ trễ thích ứng” (adaptation lag) ngày càng rõ nét. Nhiều cá nhân và tổ chức vẫn đang trong quá trình vật lộn để hiểu và điều chỉnh trước những tác động sâu rộng của cuộc cách mạng Internet và mạng xã hội, thì làn sóng AI đã ập đến với những yêu cầu thay đổi còn căn bản hơn về tư duy, kỹ năng và mô hình vận hành. Cảm giác “thế giới trôi nhanh hơn” không còn là phép ẩn dụ mà phản ánh một thực tế về áp lực phải liên tục học hỏi và tái định vị trong một môi trường công nghệ biến đổi với gia tốc ngày càng tăng. Điều này đặt ra thách thức nghiêm trọng cho hệ thống giáo dục, thị trường lao động và các cấu trúc quản trị xã hội.

Phân tích bản chất công cụ và tái khẳng định vai trò con người

Điều quan trọng cần nhấn mạnh là, bất chấp sự phức tạp và năng lực ngày càng tăng, Internet, mạng xã hội và AI, về cơ bản, vẫn là những hệ thống công nghệ do con người thiết kế, phát triển và triển khai. Chúng là những công cụ mạnh mẽ với tiềm năng kép. Giống như bất kỳ công cụ nào khác, chúng có thể được sử dụng để tạo ra giá trị to lớn, thúc đẩy tiến bộ khoa học, nâng cao hiệu quả công việc, giải quyết các vấn đề toàn cầu phức tạp. Tuy nhiên, chúng cũng tiềm ẩn nguy cơ bị lạm dụng, gây ra tổn thương, khuếch đại bất bình đẳng hoặc tạo ra các rủi ro mới nếu thiếu sự kiểm soát, định hướng và sử dụng có trách nhiệm. Đối với AI, với khả năng tự học và tự cải thiện, yêu cầu về sự giám sát và quản trị có đạo đức càng trở nên cấp thiết hơn để đảm bảo công nghệ phục vụ lợi ích của con người và xã hội một cách bền vững.

Trong bối cảnh AI phát triển mạnh mẽ, trọng tâm của cuộc thảo luận không nên chỉ dừng lại ở việc dự đoán những ngành nghề nào sẽ bị thay thế. Mặc dù sự chuyển đổi cơ cấu việc làm là một hệ quả không thể tránh khỏi của mọi cuộc cách mạng công nghệ và cần được quản lý chủ động, thách thức thực sự và mang tính nền tảng hơn nằm ở việc quản trị (governance) công nghệ AI. Các câu hỏi then chốt bao gồm: Làm thế nào để định hướng sự phát triển và ứng dụng AI theo các nguyên tắc đạo đức phổ quát? Cần xây dựng những khung pháp lý và quy định nào để đảm bảo tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và công bằng trong các hệ thống AI? Làm thế nào để khai thác sức mạnh của AI nhằm kiến tạo một tương lai tốt đẹp hơn, bao trùm hơn, đồng thời giảm thiểu rủi ro về việc gia tăng bất bình đẳng, phân cực xã hội hay các mối đe dọa an ninh mới?

Để điều hướng thành công kỷ nguyên AI, việc trang bị và trau dồi các năng lực cốt lõi của con người là yếu tố then chốt. Điều này không chỉ bao gồm việc nâng cao hiểu biết về công nghệ AI (AI literacy) – hiểu cách thức hoạt động, tiềm năng và giới hạn của nó – mà còn đòi hỏi sự đầu tư mạnh mẽ vào việc rèn luyện tư duy phản biện (critical thinking) để đánh giá khách quan thông tin và sản phẩm do AI tạo ra. Quan trọng hơn cả là việc nuôi dưỡng và phát triển những năng lực mà AI (ít nhất trong giai đoạn hiện tại và tương lai gần) khó có thể sao chép hoặc thay thế hiệu quả: trí tuệ cảm xúc (emotional intelligence), khả năng đồng cảm (empathy), năng lực phán đoán và ra quyết định dựa trên các giá trị đạo đức (ethical reasoning), tư duy sáng tạo độc đáo và liên ngành (original and interdisciplinary creative thinking), cùng khả năng giải quyết các vấn đề phức tạp, đa chiều trong bối cảnh thực tế (complex problem-solving in nuanced contexts).

Việc cố gắng ngăn chặn sự tiến bộ của công nghệ AI là không thực tế và có thể bỏ lỡ những cơ hội to lớn mà nó mang lại. Thay vào đó, một chiến lược chủ động và có trách nhiệm là cần thiết. Điều này đòi hỏi sự cam kết liên tục học hỏi, thích ứng, thiết lập các cơ chế quản trị hiệu quả và định hướng việc ứng dụng AI vào giải quyết các thách thức lớn của nhân loại.

Cuối cùng, bất chấp mọi biến đổi công nghệ, vai trò trung tâm của con người phải được khẳng định và bảo vệ. Con người là chủ thể xác định mục tiêu, thiết lập các giá trị, đưa ra các phán quyết đạo đức và chịu trách nhiệm cuối cùng về định hướng phát triển. AI có thể là một công cụ hỗ trợ đắc lực, một đối tác mạnh mẽ, nhưng câu chuyện về tương lai vẫn phải do chính con người viết nên. Việc duy trì quyền làm chủ, đề cao trách nhiệm và phát triển năng lực nội tại chính là la bàn quan trọng nhất giúp chúng ta định vị và điều hướng thành công trong kỷ nguyên Trí tuệ nhân tạo đầy hứa hẹn nhưng cũng không ít thách thức này.

Nguyễn Anh Trung