Đề xuất mới đây của Bộ Nội vụ về việc xây dựng một nghị định cho phép thuê chuyên gia và ký hợp đồng lao động để thực hiện một số nhiệm vụ của công chức, (hiện đang trong quá trình thẩm định của Bộ Tư pháp), đã thực sự mở ra một cuộc thảo luận sâu rộng về tương lai của nền công vụ Việt Nam. Đây có thể xem là một bước đi cần thiết để bộ máy nhà nước của chúng ta ngày càng hiện đại và hiệu quả hơn, bắt kịp với cách làm của các nước tiên tiến. Trong bối cảnh Việt Nam đang đặt ra những mục tiêu lớn lao, việc có thêm những bộ óc ưu tú chung tay góp sức là điều vô cùng quý giá. Tuy nhiên, bất kỳ ý tưởng mới nào cũng có hai mặt của nó. Bên cạnh những lợi ích rõ ràng, cũng có những thách thức mà chúng ta cần lường trước để mọi việc được vận hành một cách tốt nhất.

Làn gió mới và những lợi ích vượt trội

Điểm cộng lớn nhất của đề xuất này là giúp cho bộ máy nhà nước trở nên linh hoạt hơn rất nhiều. Bộ máy nhà nước đôi khi giống như một cỗ máy lớn, rất chắc chắn nhưng có lúc lại hơi khó xoay xở khi có việc gấp hoặc những việc đòi hỏi chuyên môn rất đặc thù, ví dụ như chuyển đổi số hay xây dựng các đề án kinh tế phức tạp. Giải pháp được đưa ra là: với những việc như vậy, chúng ta có thể mời các chuyên gia bên ngoài vào cùng làm trong một thời gian ngắn. Khi công việc hoàn thành, hợp đồng kết thúc. Cách làm này vừa giải quyết được việc, vừa giúp bộ máy giữ được sự tinh gọn, không bị phình to.

Không chỉ vậy, đây còn là một cách hay để thu hút người tài. Lâu nay, nhiều chuyên gia giỏi còn ngần ngại làm việc cho nhà nước vì mức lương và môi trường có phần cứng nhắc. Đề xuất này sẽ “cởi trói” cho vấn đề đó bằng cách cho phép thỏa thuận mức lương xứng đáng với năng lực. Điều này giúp chúng ta có cơ hội mời những người giỏi nhất, đã được chứng minh năng lực qua thực tế, cùng tham gia vào công việc chung của đất nước. Họ không chỉ mang đến kiến thức, mà còn mang theo một tư duy làm việc mới mẻ, sáng tạo và hiệu quả.

Một điểm cộng nữa là nó tạo ra một cầu nối giữa khu vực nhà nước và tư nhân. Khi các chuyên gia, doanh nhân tham gia vào quá trình xây dựng chính sách, họ sẽ mang theo góc nhìn thực tế, giúp các chính sách khi ra đời sẽ gần gũi và dễ đi vào cuộc sống hơn. Ngược lại, họ cũng sẽ hiểu hơn về những công việc của nhà nước. Sự có mặt của họ còn tạo ra một không khí thi đua tích cực ngay trong nội bộ, thôi thúc đội ngũ công chức cùng nhau học hỏi, phát triển để không bị tụt hậu.

Những rủi ro tiềm ẩn

Tất nhiên, bên cạnh những mặt tích cực, chúng ta cũng cần nhìn thẳng vào những băn khoăn. Rủi ro đầu tiên và cũng khó thấy nhất có lẽ là nguy cơ “vừa đá bóng, vừa thổi còi”. Khi một chuyên gia từ một doanh nghiệp được mời tham gia xây dựng chính sách cho chính ngành đó, ranh giới giữa việc đóng góp chuyên môn một cách công tâm và việc ưu ái cho lợi ích của doanh nghiệp mình là rất mong manh. Nếu không có sự giám sát chặt chẽ, chính sách có thể bị định hướng theo hướng chỉ có lợi cho một vài nhóm nhỏ, làm mất đi sự công bằng. Cùng với đó, việc đảm bảo các thông tin, kế hoạch quan trọng của nhà nước không bị rò rỉ cũng là một bài toán cần có lời giải xác đáng.

Một câu hỏi khác cũng rất quan trọng: vị chuyên gia này có vai trò pháp lý như thế nào? Chữ ký của họ có giá trị không? Nếu tư vấn của họ gây ra sai sót, thiệt hại thì ai sẽ chịu trách nhiệm? Đây là một “vùng xám” về pháp lý cần được làm rõ để tránh những rắc rối về sau.

Ngoài ra, việc này cũng có thể tạo ra không khí “bằng mặt không bằng lòng” trong nội bộ. Sự khác biệt lớn về lương bổng giữa chuyên gia và công chức có thể gây ra tâm lý so bì, ảnh hưởng đến sự đoàn kết và phối hợp trong công việc.

Đồng thời, do thời gian hợp đồng có hạn, đôi khi các chuyên gia có xu hướng đưa ra các giải pháp ngắn hạn, chỉ “chữa phần ngọn chứ không chữa được gốc rễ”. Cuối cùng, bài toán về chi phí cũng là điều đáng cân nhắc. Liệu số tiền lớn bỏ ra để thuê chuyên gia có thực sự mang lại hiệu quả tương xứng, nhất là khi bản kế hoạch hoàn hảo của họ có nguy cơ bị “xếp vào ngăn kéo” vì đội ngũ thực thi không đủ nguồn lực hoặc kỹ năng để triển khai?

Làm sao để ý tưởng hay trở nên thực tế?

Vậy làm thế nào để đón được làn gió mới này mà không gặp bão? Câu trả lời nằm ở sự chuẩn bị kỹ lưỡng và một quy trình vận hành thật sự thông minh.

Đầu tiên, việc tuyển chọn phải thật công khai, minh bạch để tất cả mọi người đều thấy rằng chúng ta đang chọn người tài thực sự chứ không phải vì một mối quan hệ nào khác.

Thứ hai, cần có những quy định, quy tắc ứng xử rõ ràng cho các chuyên gia khi tham gia làm việc, đặc biệt là các quy định về xung đột lợi ích và bảo mật thông tin.

Quan trọng hơn, cần có cơ chế để họ làm việc nhịp nhàng với đội ngũ hiện có, tạo ra một môi trường tôn trọng và học hỏi lẫn nhau. Có lẽ điều cốt lõi nhất là phải có cách để họ “truyền nghề” lại cho các công chức, giúp nâng cao năng lực chung của cả bộ máy. Thành công của một chuyên gia không chỉ là hoàn thành một dự án, mà còn là để lại những giá trị tri thức bền vững.

Cuối cùng, việc chi trả thù lao cũng cần được quản lý chặt chẽ và minh bạch, để người dân tin tưởng rằng ngân sách nhà nước đang được đầu tư một cách xứng đáng.

***

Tóm lại, đề xuất này giống như việc mở một cánh cửa sổ lớn để đón gió trong lành. Gió vào nhà sẽ rất mát mẻ, nhưng nếu không cẩn thận, bão và bụi cũng có thể ùa vào. Việc ý tưởng này thành công đến đâu phụ thuộc hoàn toàn vào sự cẩn trọng, khéo léo và quyết tâm của chúng ta trong quá trình thực hiện. Nếu làm tốt, đây sẽ là một cú hích lớn giúp nền công vụ Việt Nam ngày càng năng động và hiệu quả hơn.

Nguyễn Anh Trung