Ai đó nói “người tài” là chúng ta thường hình dung ngay đến những hình ảnh thật “ngầu”: nhà bác học tóc bạc phơ với những phát minh làm thay đổi thế giới, vị tướng quân mưu lược định đoạt giang sơn, hay một nghệ sĩ tài hoa làm rung động triệu con tim. Những hình ảnh đó không sai, nhưng có lẽ hơi… “điện ảnh” quá chăng? Trong đời sống thực tế, và đặc biệt là trong bối cảnh đất nước đang cần những nguồn lực tinh hoa để bứt phá, khái niệm “người tài” cần được nhìn nhận một cách rộng rãi, sâu sắc và thực tế hơn nhiều. Đó không chỉ là những đỉnh cao chói lọi, mà còn là vô vàn những “mạch ngầm” tài năng đang âm thầm đóng góp cho xã hội.

Trước hết, hãy thử “soi chiếu” vào nền tảng cốt lõi nhất: kiến thức và chuyên môn. Dĩ nhiên rồi, không thể gọi một người chẳng biết nốt nhạc nào là “nhân tài âm nhạc” hay một người còn đọc nhầm đơn thuốc là “bàn tay vàng y học”. Kiến thức chuyên sâu, được đào tạo bài bản, là điểm khởi đầu không thể thiếu. Nó giống như người thợ mộc phải rành rẽ từng thớ gỗ, từng loại đục, loại bào vậy. Nhưng, liệu một “kho” kiến thức đồ sộ, một bộ sưu tập bằng cấp hoành tráng có tự động biến ai đó thành người tài không? Chưa chắc! Kiến thức ấy nếu chỉ nằm yên trong sách vở, trong bộ nhớ, mà không được “kích hoạt” để giải quyết những vấn đề cụ thể của cuộc sống, của công việc, thì cũng giống như một thư viện khổng lồ mà cửa thì khóa im ỉm, chẳng ai vào đọc được. Người tài thực sự là người biết biến mớ lý thuyết có phần khô khan ấy thành những giải pháp hữu ích, biết “bắt bệnh” cho những vấn đề của thực tiễn và “kê đơn” bằng chính vốn liếng tri thức của mình.

Đi liền với kiến thức chính là kỹ năng – thứ vũ khí để “thi triển” vốn liếng kia. Chúng ta thường nghe nói đến kỹ năng cứng và kỹ năng mềm. Kỹ năng cứng thì dễ hình dung hơn: lập trình, ngoại ngữ, vận hành máy móc, phẫu thuật, viết báo cáo… Nó giống như những món “đồ nghề” cụ thể trong cái hộp dụng cụ của người thợ. Nhưng cái làm nên sự khác biệt, làm nên “thần thái” của người tài lại thường nằm nhiều ở kỹ năng mềm – những thứ tưởng chừng vô hình nhưng lại đầy sức mạnh. Đó là khả năng giao tiếp thuyết phục, khiến người khác hiểu và đồng thuận với ý tưởng của mình; là khả năng làm việc nhóm nhịp nhàng, biết lắng nghe, biết chia sẻ, biết nâng đỡ đồng đội; là tư duy phản biện sắc sảo, không dễ dàng chấp nhận những lối mòn; là trí tuệ cảm xúc để hiểu mình, hiểu người, giữ được sự bình tĩnh trước sóng gió… Một người dù chuyên môn giỏi đến mấy mà giao tiếp như “gà mắc tóc”, làm việc độc lập thì tốt nhưng cứ vào nhóm là “trật bánh”, gặp chút khó khăn đã vội buông xuôi, thì cái tài kia khó mà phát tiết hết được. Nó giống như có một dàn nhạc cụ cực xịn, toàn hàng hiệu, nhưng nhạc trưởng lại chỉ biết… vung đũa loạn xạ, thì bản nhạc tấu lên chỉ là một mớ âm thanh hỗn độn mà thôi.

Nhưng kiến thức sâu, kỹ năng giỏi đã đủ chưa? Vẫn chưa! Yếu tố được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt nhấn mạnh, và cũng là điều mà ông cha ta đã đúc kết ngàn đời, chính là phẩm chất đạo đức, là cái “Tâm” đi cùng chữ “Tài”. Một người tài giỏi mà thiếu đi cái tâm trong sáng, thiếu đi lòng yêu nước, tinh thần trách nhiệm với cộng đồng, thì cái tài ấy có thể trở thành con dao hai lưỡi, thậm chí là một “vũ khí” nguy hiểm. Lịch sử không thiếu những bài học về những kẻ tài năng nhưng lại dùng tài năng đó để mưu lợi cá nhân, làm việc phi nghĩa, gây hại cho quốc gia, dân tộc. Vì vậy, người tài mà đất nước cần phải là người có đạo đức làm nền tảng, có lý tưởng phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân dân. Đó là sự liêm chính, không tham lam, vụ lợi; là sự dũng cảm dám nghĩ, dám làm, dám chịu trách nhiệm; là tinh thần cống hiến, đặt lợi ích chung lên trên lợi ích cá nhân; là sự khiêm tốn, cầu thị, không ngừng học hỏi. Cái “Đức” này chính là cái “phanh” hiệu quả, là “hệ điều hành” cốt lõi để đảm bảo “cỗ máy” tài năng kia vận hành đúng hướng, phục vụ cho những mục tiêu tốt đẹp. Thiếu nó, tài năng dù lớn đến đâu cũng có thể trở thành vô nghĩa, thậm chí là tai họa.

Và dĩ nhiên, trong thời đại biến đổi không ngừng này, người tài không thể chỉ là người làm tốt những gì đã được chỉ dẫn. Họ cần phải có một bộ óc biết tư duy độc lập, sáng tạo và đổi mới. Đó là khả năng nhìn ra những cơ hội trong thách thức, tìm ra những lối đi mới khi con đường cũ đã không còn phù hợp. Họ không ngại đặt câu hỏi “Tại sao lại thế?”, “Liệu có cách nào tốt hơn không?”. Họ dám thử nghiệm những ý tưởng mới, chấp nhận rủi ro và coi thất bại như một bài học quý giá để tiến bộ, chứ không phải là “án tử” cho sự nghiệp. Sự sáng tạo này không nhất thiết phải là những phát minh “kinh thiên động địa”, nó có thể là một cải tiến nhỏ trong quy trình làm việc giúp tiết kiệm thời gian, một phương pháp giảng dạy mới thu hút học sinh hơn, hay một cách tiếp cận khách hàng độc đáo… Chính khả năng không ngừng làm mới mình, làm mới công việc và nhạy bén với xu thế thời đại này mới là động lực thực sự cho sự phát triển. Người tài không chỉ là người “lái tàu” giỏi trên đường ray có sẵn, mà còn là người biết “mở đường” khi cần thiết.

Cuối cùng, nhưng không kém phần quan trọng, mọi phẩm chất, kiến thức, kỹ năng, tư duy kia phải được minh chứng bằng một thứ rất cụ thể: kết quả và hiệu quả công việc. Lời nói hay, ý tưởng tốt là cần thiết, nhưng chưa đủ. Người tài phải là người “nói được làm được”, thậm chí là “làm tốt hơn nói”. Tài năng phải được “quy đổi” thành những sản phẩm, những công trình, những đóng góp hữu hình hoặc phi hữu hình có giá trị thực sự cho cơ quan, đơn vị, cho cộng đồng và đất nước. Hiệu quả công việc chính là thước đo xác đáng nhất cho tài năng. Không thể gọi là tài nếu bao nhiêu năm vẫn dậm chân tại chỗ, hoặc làm việc với năng suất thấp, chất lượng kém. Người tài thực thụ là người luôn biết cách tối ưu hóa nguồn lực, thời gian để đạt được mục tiêu một cách xuất sắc nhất, tạo ra những giá trị vượt trội.

Như vậy, bức chân dung “người tài” hiện lên không phải là một hình mẫu duy nhất, mà là một tổ hợp hài hòa của nhiều yếu tố: nền tảng kiến thức vững chắc và khả năng ứng dụng thực tế, bộ kỹ năng cứng – mềm linh hoạt và sắc bén, cái tâm trong sáng và phẩm chất đạo đức làm kim chỉ nam, tư duy đổi mới và sáng tạo không ngừng, cùng với năng lực tạo ra kết quả công việc vượt trội. Họ có thể là nhà khoa học trong phòng thí nghiệm, nhưng cũng có thể là người công nhân lành nghề trong nhà máy, người nông dân biết áp dụng kỹ thuật mới trên đồng ruộng, hay vị cán bộ công chức tận tụy, liêm chính nơi công sở. Việc Đảng và Nhà nước ban hành những quyết sách mạnh mẽ về trọng dụng nhân tài chính là sự khẳng định tầm quan trọng của nguồn lực quý giá này và mở ra cơ hội để những “viên ngọc” dù ở bất cứ đâu cũng có điều kiện được tỏa sáng, được cống hiến, cùng nhau xây dựng một Việt Nam ngày càng đàng hoàng hơn, to đẹp hơn. Hành trình “chiêu hiền đãi sĩ” này chắc chắn còn nhiều việc phải làm, nhưng tín hiệu đã rất tích cực và chúng ta hoàn toàn có quyền hy vọng vào một tương lai nơi tài năng đích thực được đặt đúng vị trí và phát huy tối đa giá trị.

Nguyễn Anh Trung