Xin tự giới thiệu, gia đình tôi thuộc dạng “cơ bản đến hoàn hảo” theo chuẩn mực nhiều người vẫn hình dung: hai vợ chồng làm công chức nhà nước, sáng đi tối về, lương tháng tuy không phải “khủng” nhưng đều đặn như đồng hồ Thụy Sĩ. Trung tâm vũ trụ của chúng tôi là cậu con trai độc nhất, một “tiểu hoàng tử” vừa bước vào ngưỡng cửa tiểu học, đang ở cái tuổi vừa đáng yêu vừa khiến bố mẹ đôi lúc muốn “phát minh” ra nút tạm dừng. Cuộc sống cứ thế trôi đi, êm đềm, có phần khuôn mẫu, và nói thật là… đôi khi cũng hơi bằng phẳng quá.

Nhưng sự bằng phẳng ấy lại thường xuyên bị khuấy động bởi một “điệp khúc bất hủ” đến từ mọi nẻo đường, từ họ hàng thân quen đến đồng nghiệp xã giao: “Có mỗi thằng cu à? Đẻ thêm đứa nữa đi cho vui cửa vui nhà!”, “Một mình nó sau này lủi thủi, tội nghiệp!”, “Ráng thêm cô công chúa nữa đi cho có nếp có tẻ!”, và câu thần chú kinh điển: “Lo gì kinh tế, trời sinh voi ắt sinh cỏ mà!”.

Mỗi lần “được” nghe những lời vàng ngọc ấy, vợ chồng tôi chỉ biết trao nhau ánh mắt “thấu hiểu ngầm” rồi cười trừ, trong khi nội tâm thì đang gào lên một bản trường ca: “Trời ơi! Mọi người đang ở thế kỷ 21 hay lạc về thời… bao cấp vậy ạ? Voi bây giờ không chỉ cần cỏ đâu, voi cần bỉm, cần sữa, cần trường quốc tế, cần du học hè, và cần cả… một không gian đủ rộng để không bị stress nữa!”.

Khi tiền bạc chưa phải là tất cả

Nói đâu xa, chúng ta cứ nhìn ra thế giới xem họ đang làm gì. Bên Anh quốc xa xôi, người ta văn minh đến độ cho các ông bố nghỉ phép hẳn hoi (dù không lương) tới 18 tuần để ở nhà bế con, thay tã, hát ru phụ vợ. Mục đích cao cả của chính sách này, theo Chính phủ Anh, không chỉ là để các ông bố “thấm thía” nỗi vất vả của vợ, mà còn là để cả hai vợ chồng có thể quay lại guồng công việc sớm hơn, giảm bớt gián đoạn sự nghiệp. Nghe thì hấp dẫn đấy chứ?

Rồi thì đủ các “chiêu thức” hỗ trợ kinh tế khác. Nghe phong thanh ngày xửa ngày xưa, nước Bỉ hào phóng đến độ cấp cả nhà cho gia đình nào sinh con (ôi, giá mà chính sách này còn tồn tại và áp dụng toàn cầu, chắc dân số thế giới bùng nổ mất!). Còn các nước châu Á đang đau đầu vì dân số già như Hàn Quốc, Nhật Bản thì còn nghĩ ra cách giảm giờ làm việc để thanh niên có thêm thời gian… đi hẹn hò, tìm hiểu rồi tiến tới hôn nhân, sinh con đẻ cái.

Nghe qua thì thấy các chính phủ cũng “xoắn” lắm rồi, tung đủ chiêu bài kinh tế. Nhưng kết quả thì sao? Tỷ lệ sinh vẫn cứ tà tà đi xuống như giá cổ phiếu ngày bão. Hàn Quốc giờ chỉ còn 6,7 ca sinh trên 1000 dân – một con số đáng báo động. Nhật Bản cũng chỉ nhỉnh hơn chút xíu với 6 ca. Ngay cả nước Anh với chính sách nghỉ phép cho bố khá thoáng kia cũng chỉ đạt 11,2. Việt Nam chúng ta, dù chưa đến mức “khủng hoảng” như họ, cũng đang trên đà giảm tốc đáng kể, từ 17,2 (năm 2014) giờ chỉ còn 14,9 (năm 2024) trên 1000 dân.

Con đàn cháu đống là nhà có phúc?

Tại sao ngày xưa các cụ lại tâm niệm “Con đàn cháu đống là nhà có phúc”? Tại sao câu chúc “Đông con nhiều cháu” lại là niềm mơ ước lớn lao, dù cuộc sống vật chất còn thiếu thốn trăm bề? Tại sao việc “nối dõi tông đường” lại được xem như một “thiên chức”, một sứ mệnh mà ai cũng phải hoàn thành?

Câu trả lời nằm ở “thông tin đầu vào” – những giá trị, niềm tin và chuẩn mực xã hội được hun đúc qua nhiều thế hệ. Thời đó, gia đình đông con thể hiện sức mạnh, sự thịnh vượng (dù chỉ là tiềm năng) và đảm bảo nguồn lao động cũng như người phụng dưỡng khi về già. Quan niệm “trời sinh voi, sinh cỏ” không chỉ là sự lạc quan, mà còn là một cơ chế thích nghi với hoàn cảnh.

Nhưng “thông tin đầu vào” của thế hệ chúng tôi và đặc biệt là các bạn trẻ ngày nay, đã hoàn toàn khác. Nó được định hình bởi một thế giới phẳng, nơi thông tin đa dạng và các giá trị cá nhân được đề cao hơn bao giờ hết. Áp lực phải có bằng cấp cao, phải thành công trong công việc, phải leo lên những nấc thang sự nghiệp không ngừng nghỉ đã chiếm một phần lớn tâm trí và thời gian của giới trẻ. Việc có con sớm thường bị coi là “vật cản” trên con đường thăng tiến. Không còn tư tưởng “thuyền theo lái, gái theo chồng”, cả nam và nữ giới ngày nay đều khao khát tự chủ về kinh tế. Việc nuôi thêm một đứa trẻ đồng nghĩa với một khoản chi phí khổng lồ và dài hạn, ảnh hưởng trực tiếp đến sự độc lập này. Mong muốn được tự do đi du lịch, theo đuổi sở thích, dành thời gian cho bản thân, hoặc đơn giản là có những buổi tối yên tĩnh sau giờ làm trở nên mạnh mẽ hơn. Việc có con, đặc biệt là con nhỏ, đồng nghĩa với việc phải hy sinh phần lớn quỹ thời gian và không gian riêng tư này. Nhận thức về tầm quan trọng của sức khỏe tinh thần, về sự cần thiết phải cân bằng giữa công việc và cuộc sống cá nhân ngày càng tăng. Áp lực từ việc chăm sóc con cái, đặc biệt trong bối cảnh thiếu sự hỗ trợ đầy đủ, có thể dẫn đến căng thẳng, kiệt sức, thậm chí trầm cảm.

Kết quả là gì? Kết hôn muộn hơn, hoặc thậm chí không kết hôn. Nếu có kết hôn, việc quyết định “chốt đơn” một bé thôi để đảm bảo chất lượng cuộc sống, để có thể đầu tư tốt nhất cho con, và để chính bản thân cha mẹ không bị “quá tải”, đã trở thành một lựa chọn phổ biến, một “bình thường mới” được chấp nhận rộng rãi.

Update phần mềm xã hội

Nếu chỉ dùng tiền để khuyến khích sinh đẻ là chưa đủ, vậy đâu là giải pháp? Câu trả lời nằm ở việc thay đổi chính cái “thông tin đầu vào” đang chi phối hành vi của xã hội hiện đại. Chúng ta cần một chiến lược truyền thông và chính sách toàn diện hơn:

1. Tái định nghĩa “Hạnh phúc” và “Thành công”: Hệ thống giáo dục, truyền thông đại chúng, phim ảnh, nghệ thuật cần chung tay xây dựng một hình ảnh tích cực và thực tế hơn về việc làm cha mẹ. Thay vì chỉ tô hồng hoặc chỉ nhấn mạnh vào sự hy sinh, hãy khai thác niềm vui, sự trưởng thành, ý nghĩa sâu sắc mà việc nuôi dạy con cái mang lại. Làm cha mẹ không phải là dấu chấm hết cho sự nghiệp hay tự do, mà là mở ra một chương mới đầy thử thách nhưng cũng tràn ngập yêu thương và sự đủ đầy. Thành công không chỉ đo bằng chức vụ hay tiền bạc, mà còn nằm ở việc xây dựng một gia đình hạnh phúc, nuôi dạy những đứa con trở thành người có ích.
2. Tôn vinh vai trò nội trợ và chia sẻ trách nhiệm: Đã đến lúc xã hội, thông qua cả truyền thông và hệ thống pháp luật, cần nhìn nhận công việc nội trợ, chăm sóc con cái như một “nghề” thực thụ, đóng góp giá trị quan trọng cho xã hội, chứ không phải là việc “đương nhiên” của phụ nữ.
3. Hình ảnh người bạn đời lý tưởng: Cần xây dựng hình ảnh những người đàn ông, phụ nữ hiện đại biết thấu hiểu, chia sẻ việc nhà, và chủ động tham gia chăm sóc con cái, đặc biệt là trong giai đoạn nhạy cảm sau sinh. Điều này giúp giảm áp lực tâm lý cực lớn cho người bạn đời (thường là phụ nữ).
4. Công nhận bằng chính sách: Noi gương các quốc gia tiên tiến như Nhật Bản, Đức, Pháp…, việc nghiên cứu các chính sách hỗ trợ cụ thể cho người làm nội trợ (lương, lương hưu, bảo hiểm y tế, cơ hội đào tạo lại để tái hòa nhập thị trường lao động) là hoàn toàn cần thiết. Khi việc ở nhà chăm con được đảm bảo về quyền lợi và được tôn trọng, quyết định sinh thêm con sẽ trở nên bớt “mạo hiểm” hơn.
5. Bảo vệ quyền lợi khi “cơm không lành, canh không ngọt”: Luật pháp cần đảm bảo quyền lợi cho người trực tiếp nuôi con sau ly hôn một cách công bằng và nghiêm minh. Việc quy định rõ ràng về mức cấp dưỡng nuôi con (như ở Anh, tính theo tỷ lệ thu nhập của người không nuôi) và phân chia tài sản hợp lý (bất kể ai là người tạo ra thu nhập chính) sẽ giúp người làm nội trợ (thường là phụ nữ) cảm thấy an tâm hơn về tương lai, giảm bớt sự phụ thuộc và lo lắng. Việt Nam đã có các quy định, nhưng cần thực thi hiệu quả và có thể cần cập nhật cho phù hợp hơn.
6. Nâng cao “kỹ năng” làm vợ/chồng, cha/mẹ: Nghe có vẻ hơi “giáo điều”, nhưng việc cân nhắc các chương trình đào tạo kỹ năng tiền hôn nhân, kỹ năng làm cha mẹ do nhà nước hỗ trợ có thể giúp các cặp đôi chuẩn bị tốt hơn về tâm lý và kiến thức, giảm bớt xung đột và áp lực không đáng có trong đời sống gia đình. Quyền lợi cần đi đôi với trách nhiệm và sự chuẩn bị.

“An cư” rồi mới dám “Lạc nghiệp” và sinh thêm con

Cuối cùng, nhưng không kém phần quan trọng, thậm chí là yếu tố tiên quyết đối với nhiều gia đình trẻ: vấn đề NHÀ Ở. Làm sao có thể nghĩ đến việc sinh thêm con thứ hai, thứ ba khi cả gia đình 4 – 5 người vẫn đang chen chúc trong một căn hộ thuê chật hẹp hoặc một ngôi nhà diện tích khiêm tốn với giá trên trời?

Nỗi lo về “an cư” là một trong những rào cản hữu hình và lớn nhất. Quốc hội và Chính phủ cần có cái nhìn chiến lược và phân bổ ngân sách một cách cân bằng hơn. Bên cạnh việc đầu tư mạnh mẽ cho hạ tầng giao thông, công nghiệp, thì việc đầu tư vào các chính sách an sinh xã hội, đặc biệt là nhà ở, là cực kỳ cấp thiết.

Việc xây dựng các dự án nhà ở xã hội chất lượng tốt, hoặc có chính sách cho thuê nhà giá rẻ, ưu tiên đặc biệt cho các cặp vợ chồng đã có một con và mong muốn sinh thêm con thứ hai, sẽ là một động lực cực kỳ mạnh mẽ và thực tế. Khi nỗi lo về chỗ ở được giải tỏa, gánh nặng tài chính giảm bớt, các cặp vợ chồng mới có tâm trí và dũng khí để nghĩ đến việc mở rộng gia đình.

***

Thế đấy, câu chuyện “đẻ thêm đi” tưởng chừng đơn giản nhưng lại chạm đến bao nhiêu vấn đề vĩ mô của xã hội hiện đại. Gia đình nhỏ của tôi, với “hoàng tử bé” đang là trung tâm, hiện tại vẫn cảm thấy hài lòng và vừa vặn với quy mô này. Chúng tôi muốn dành những gì tốt nhất có thể cho con, cả về vật chất lẫn thời gian và sự quan tâm của cha mẹ.

Mỗi lần đối mặt với “binh đoàn khuyên nhủ”, chúng tôi lại tự phân tích những lý do sâu xa này để giữ vững lập trường, không phải vì ích kỷ, mà vì chúng tôi hiểu rằng, việc sinh thêm một đứa trẻ trong bối cảnh hiện tại đòi hỏi nhiều hơn là một lời khuyên hay sự lạc quan “trời sinh voi sinh cỏ”.

Biết đâu đấy, trong tương lai, khi xã hội thực sự trân trọng giá trị gia đình bằng những hành động cụ thể, khi vai trò nội trợ được công nhận xứng đáng, khi người bạn đời cùng nhau chia sẻ gánh vác, và quan trọng nhất – khi bài toán nhà ở không còn quá nan giải, thì có thể gia đình tôi cũng như nhiều gia đình khác tương tự sẽ cân nhắc “tuyển thêm thành viên”.

Còn bây giờ, chúng tôi xin phép được tiếp tục tận hưởng hành trình nuôi dạy “một hoàng tử” của mình, và thầm mong những thay đổi tích cực sẽ sớm đến, không chỉ cho gia đình tôi, mà cho tất cả những ai đang băn khoăn trên con đường xây dựng tổ ấm.

Chúc mọi gia đình, dù một hay nhiều con, luôn tìm thấy niềm vui và hạnh phúc trong lựa chọn của mình!

Nguyễn Anh Trung