Hãy hình dung đất nước Việt Nam ta như một chàng thanh niên đang tuổi ăn tuổi lớn, sức vóc ngày càng cường tráng, kéo theo đó là “cơn đói” năng lượng ngày một tăng cao. Nền kinh tế sôi động, các nhà máy mọc lên, đời sống người dân khá giả hơn, tất cả đều cần đến điện – rất nhiều điện. Nhu cầu này tăng nhanh đến chóng mặt, có khi lên tới 8-10% mỗi năm, tạo ra một áp lực khổng lồ lên hệ thống cung cấp năng lượng quốc gia. Chúng ta giống như đang cần một “nồi cơm điện” ngày càng to hơn, và phải đảm bảo nó luôn đầy ắp để phục vụ cho sự phát triển không ngừng nghỉ này.

Thế nhưng, những nguồn năng lượng mà chúng ta đang dựa vào lại bắt đầu bộc lộ những giới hạn đáng lo ngại. Thủy điện, vốn là “trụ cột” một thời, thì lại khá “đỏng đảnh”, phụ thuộc nhiều vào mưa nắng thất thường của ông trời và tiềm năng cũng gần như đã khai thác cạn kiệt. Nhiệt điện than, tuy cung cấp điện khỏe khoắn, nhưng lại là “thủ phạm” chính gây ô nhiễm không khí nặng nề và phát thải lượng lớn khí CO2, đi ngược lại với cam kết quốc tế về một tương lai xanh mà Việt Nam đang hướng tới. Chưa kể, chúng ta ngày càng phải nhập khẩu than với giá cả bấp bênh. Nhiệt điện khí tuy sạch hơn, nhưng nguồn cung trong nước lại có hạn và đang dần cạn, khiến chúng ta phải tính đến việc nhập khẩu khí hóa lỏng (LNG) với chi phí đắt đỏ và phụ thuộc vào thị trường thế giới đầy biến động. Còn năng lượng tái tạo như điện mặt trời, điện gió, dù là những “ngôi sao hy vọng” rất sạch và tiềm năng, nhưng lại có nhược điểm cố hữu là tính không ổn định, “lúc có lúc không” tùy thuộc vào thời tiết. Muốn chúng hoạt động liên tục, chúng ta cần đầu tư khổng lồ vào hệ thống lưu trữ và truyền tải phức tạp. Rõ ràng, chỉ dựa vào các nguồn này là chưa đủ để đảm bảo “nồi cơm điện” quốc gia luôn đầy và ổn định.

Trong bối cảnh đó, việc tìm kiếm một nguồn năng lượng mới, mạnh mẽ, ổn định và bền vững hơn trở nên cấp thiết. Và điện hạt nhân nổi lên như một ứng cử viên sáng giá, một “mảnh ghép” tiềm năng có thể giải quyết nhiều bài toán khó cùng lúc. Một nhà máy điện hạt nhân có công suất khổng lồ, hoạt động ổn định gần như 24/7, cung cấp một nguồn điện nền vững chắc – thứ mà hệ thống điện quốc gia cực kỳ cần để đảm bảo sự liên tục cho sản xuất và sinh hoạt. Sự ổn định này không chỉ giúp đáp ứng nhu cầu điện năng ngày càng tăng mà còn góp phần quan trọng vào việc củng cố an ninh năng lượng. Bởi lẽ, nhiên liệu uranium dùng cho điện hạt nhân chỉ cần một lượng rất nhỏ đã tạo ra năng lượng khổng lồ và có thể dự trữ được trong thời gian dài, giúp chúng ta giảm bớt sự phụ thuộc vào việc nhập khẩu liên tục than đá hay khí đốt với giá cả biến động, từ đó tăng cường khả năng tự chủ về năng lượng cho đất nước.

Không chỉ giải quyết bài toán về nguồn cung và sự ổn định, điện hạt nhân còn là một đồng minh đắc lực trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu và bảo vệ môi trường. Việt Nam đã cam kết mạnh mẽ sẽ đạt mức phát thải ròng bằng không (Net Zero) vào năm 2050. Để hiện thực hóa mục tiêu tham vọng này, việc giảm mạnh sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, đặc biệt là than đá, là yêu cầu bắt buộc. Điện hạt nhân, với ưu điểm vượt trội là không phát thải khí CO2 trong quá trình vận hành, trở thành một công cụ hữu hiệu để “xanh hóa” ngành điện. Nó có thể thay thế hiệu quả cho các nhà máy điện than công suất lớn, đóng góp trực tiếp vào việc giảm dấu chân carbon quốc gia. Bên cạnh đó, việc thay thế điện than bằng điện hạt nhân còn giúp cải thiện đáng kể chất lượng không khí tại các đô thị và khu công nghiệp, giảm thiểu các bệnh về đường hô hấp do ô nhiễm không khí gây ra. Hơn nữa, so với năng lượng tái tạo, điện hạt nhân cần diện tích đất nhỏ hơn rất nhiều để sản xuất cùng một lượng điện, giúp tiết kiệm tài nguyên đất quý giá cho các mục đích khác.

Việc dấn thân vào lĩnh vực công nghệ cao như điện hạt nhân còn mang lại những lợi ích to lớn về mặt khoa học công nghệ và kinh tế. Xây dựng và vận hành một nhà máy điện hạt nhân đòi hỏi một trình độ kỹ thuật, quản lý và an toàn ở mức độ rất cao. Điều này sẽ tạo ra một cú hích mạnh mẽ, thúc đẩy nghiên cứu khoa học trong nước, đào tạo nên một thế hệ chuyên gia, kỹ sư có trình độ quốc tế trong nhiều lĩnh vực liên quan. Sự phát triển của công nghệ hạt nhân còn có thể lan tỏa, tạo tiền đề cho ứng dụng trong y tế, công nghiệp, nông nghiệp. Đồng thời, các dự án điện hạt nhân quy mô lớn sẽ tạo ra hàng ngàn việc làm trong quá trình xây dựng và vận hành, thúc đẩy sự phát triển của các ngành công nghiệp phụ trợ, dịch vụ kỹ thuật. Về lâu dài, mặc dù chi phí đầu tư ban đầu rất lớn, chi phí vận hành tương đối thấp và ổn định của điện hạt nhân có thể góp phần bình ổn giá điện, tạo lợi thế cạnh tranh cho nền kinh tế, giống như việc đầu tư xây một ngôi nhà kiên cố, tốn kém ban đầu nhưng chi phí sử dụng lại thấp và bền vững hơn.

Tất nhiên, con đường phát triển điện hạt nhân cũng chứa đựng các thách thức và quan ngại cần được nhìn nhận một cách nghiêm túc. Nỗi ám ảnh về an toàn sau các sự cố trong quá khứ là rào cản tâm lý lớn nhất. Tuy nhiên, cần phải khẳng định rằng công nghệ hạt nhân hiện đại đã có những bước tiến vượt bậc. Các thế hệ lò phản ứng mới (Gen III, III+) được thiết kế với nhiều lớp “áo giáp” an toàn, bao gồm cả các hệ thống thụ động tự kích hoạt dựa trên quy luật vật lý, không cần sự can thiệp của con người hay nguồn điện bên ngoài, giúp giảm thiểu tối đa rủi ro. Điều cốt lõi là phải xây dựng một khung pháp lý chặt chẽ, một cơ quan quản lý nhà nước độc lập, đủ năng lực và quyền hạn, cùng một văn hóa an toàn đặt lên hàng đầu trong mọi khâu. Hợp tác quốc tế và tuân thủ các tiêu chuẩn của IAEA là điều không thể thiếu.

Một vấn đề gai góc khác là xử lý chất thải phóng xạ. Đây là thách thức kỹ thuật và môi trường lâu dài, đòi hỏi một chiến lược quốc gia rõ ràng và có trách nhiệm ngay từ đầu. Mặc dù khối lượng chất thải mức độ cao tương đối nhỏ, việc quản lý chúng an toàn tuyệt đối là bắt buộc. Các giải pháp công nghệ như lưu trữ tạm thời an toàn, tái xử lý (ở một số quốc gia) và lưu trữ vĩnh viễn trong các kho địa chất sâu, ổn định đã được nghiên cứu và áp dụng trên thế giới. Việt Nam cần học hỏi kinh nghiệm quốc tế và chuẩn bị kỹ lưỡng cho vấn đề này. Bên cạnh đó, chi phí đầu tư ban đầu khổng lồ và thời gian xây dựng kéo dài cũng là một rào cản lớn, đòi hỏi quyết tâm chính trị mạnh mẽ, cơ chế tài chính bền vững và năng lực quản lý dự án vượt trội. Cuối cùng, nhưng không kém phần quan trọng, là việc xây dựng niềm tin và sự đồng thuận của công chúng thông qua truyền thông, đối thoại thẳng thắn và giải quyết thấu đáo các mối quan tâm của cộng đồng.

***

Mặc dù còn đó những thách thức không nhỏ về an toàn, chất thải, chi phí và sự chấp thuận của xã hội, điện hạt nhân vẫn mang trong mình những tiềm năng to lớn và lợi ích chiến lược không thể bỏ qua đối với Việt Nam. Trong bối cảnh nhu cầu năng lượng tăng vọt, áp lực giảm phát thải ngày càng lớn và các nguồn năng lượng truyền thống đang bộc lộ giới hạn, điện hạt nhân cung cấp một giải pháp khả thi để đảm bảo an ninh năng lượng, cung cấp nguồn điện nền ổn định, sạch và góp phần hiện thực hóa các mục tiêu phát triển bền vững. Đã đến lúc Việt Nam cần có những bước đi thận trọng nhưng quyết đoán để nghiên cứu, chuẩn bị và sẵn sàng triển khai điện hạt nhân một cách an toàn, hiệu quả, vì một tương lai năng lượng tự chủ và thịnh vượng cho quốc gia.

Nguyễn Anh Trung